“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[1]
RIVOJLANAYOTGAN MAMLAKATLAR-XALQARO IQTISODIY
MUNOSABATLAR TIZIMIDA
https://doi.org/10.5281/zenodo.6345232
Boymamatova Rayhona Abduhalil qizi
Boltayev Xurshed Davron o`g`li
Asadov Abubakr Samad o`g`li
Soqijonova Shalola Boqijon qizi
Denov tadbirkorlik va pedagogika institutining talabalari
(Surxondaryo, Denov)
Anotatsiya: Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini,
xalqaro tovar almashuvida tutgan o`rni va roli, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotidagi
xorijiy sarmoyalarni, yangi industrial mamlakatlarning jahon xo`jaligida tutgan o`rnini
o`rganish, ma`lumotlar yig`ish
Kalit so`zlar; Industrial, xalqaro, periferik, investitsiya, taqsimot, sobiq,
Jahon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan mamlakatlarning
ko`pchiligida paydo bo`lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm periferik xarakterga ega .
Bu shuni anglatadiki, u sanoat rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafaqat rivojlanish
darajasi bo`yicha , balki eng muhimi , ishlab chiqarish usullarning modeli va moddiy
ne`matlar taqsimoti bo`yicha ham tubdan farq qiladi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimi rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, sobiq mustamlaka va
qaram territoriyalarning roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir.
Ushbu mamlakatlar hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki
ozod etilgan
mamlakatlar, "uchinchi dunyo mamlakatlari", “janub" mamlakatlari yoki “periferiya"
mamlakatlari sifatida tilga olinadi. Bu mamlakatlar
iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning
hududida 3,2mlrd. atrofida aholi yashaydi. Ushbu mamlakatlarda hozirgi kunda juda
murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar kechmoqda. Jahon xoʻjaligi va
xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iqtisodiyotining
rivojlanishi XX asrning 60-yillaridan boshlab tobora oʻsib boruvchi xarakter kasb
etmoqda. Ularning eng ilgorlari 1950 yilga kelib, rivojlanayotgan mamlakatlarning
"oʻrtachalaridan" (54 mamlakat) 2,4 marta, yuksaklikka erishdi. 50 boshlab, yuqorida zikr
etilgan malakatlar oʻrtasida rivojlanish darajisidagi farq sezilarli darajada ortib bordi. 90 –
yillarga kelib rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi guruhiga kiruvchi (19 ta
mamlakat) malakatlardagi aholi jon boshiga "toʻgʻri keluvchi oʻrtacha foyda"
oʻrtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar
yuqori
boʻldi.
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[2]
Jahon iqtisodiyotida ko`pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning o`xshashlik
tomonlari , ya`ni ularning qashshoqligi, aholisining qoloqlgi , ishsizlik darajasining
yuqoriligi , sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta
miqdorda qarzdorligi bolib
hisoblanadi . Jahon iqtisodiyotida mehnat taqsimoti ham katta ro`l o`ynaydi.
Xalqaro mehnat taqsimotida xo`jalik faoliyatining barcha shakllari jamlangan. Eng
muhimi , xalqaro savdoning asosini tashkil etuvchi xom-ashyo va tayyor mahsulot ishlab
chiqarish barcha rivojlanayotgan davlatlar bilan dunyoning boshqa rivojlangan davlatlari
rivojlangan davlatlari o`rtasidagi tovar almashuvini ta`minlaydi. Xalqaro savdo eng
kambag`al rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham tashqi daromadning eng muhim
manbai bo`lib hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning o`zlarining bu yo`ldagi
imkoniyatlaridan samarali foydalanmoqdalar . Jahon iqtisodiyotida "qashshoqlik botqog'i "
dan qutilishga bo'lgan intilish, iqtisodiyotning ilg'or tarmoqlarini rivojlanishga bo'lgan
imkoniyatni yaratish va takomillashtirish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xorijiy
sarmoyalarni izchil jalb qilishni talab etadi. Ana shu maqsadlarda , investitsion muhitni
kafokatlaydigana shart-sharoitu mavjud bo'lgan maxsus mintaqaviy iqtisodiy zonalar
tashkil etiladi.
O‟zbekiston xorijiy mamlakatlarga asosan paxta tolasi, rangli metallar,
mashina
va uning asbob- uskunalari, yengil sanoat mahsulotlari, iste'mol mahsulotlari,
meva-sabzavot mahsulotlari eksportga chiqarmoqda. Mamlakat iqtisodiyotiga bevosita
xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda jalb etish O‟zbekiston hukumati iqtisodiy
siyosatining ustuvor yo‟nalishlaridan hisoblanadi. Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta
qurish sharoitida bevosita xorijiy investitsiyalar milliy jamg‟armalar imkoniyatlaridan
ko‟proq investitsiyalarni amalga oshirishda va ishlab chiqarish bazasini yangilashda
muhim o‟rin tutadi. Bundan tashqari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali texnologik
uskunalar,
ishlab
chiqarishni tashkil etish va boshqarishning zamonaviy usullarini import qilish,
jahonda
mash-
hur kompaniyalarning savdo belgilaridan, nau-xaulardan, transmil-liy kompaniyalarning
mahsulot eksportini kengaytirish uchun jahon bozorlariga kirib borish kanallaridan
foydalanish
imkoniya-ti yuzaga keladi. Zamonaviy ishlab chiqarishning mazkur omillari har
doim ham jahon bozorlarida sotilmaydi va ko‟pincha bevosita xorijiy investitsiyalar kirib
kelishi bilan birga o‟zlashtiriladi.
Tashqi savdo aloqalari xalqaro hamkorlikning muhim
sohalaridan biri bo„lib, turli mamlakatlar bilan ilmiy-texnik, madaniy aloqalarni yo„lga
qo„yish ular o„rtasida diplomatik munosabatlar o„rnatish iqtisodiyotni faol va har
tomonlama
rivojlantirish, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda yordam beruvchi
vositadir. Jahon miqyosida har qanday davlat, xoh kichik, xoh yirik bo„lsin, qanday
taraqqiyot darajasida bo„lmasin, tashqi iqtisodiy aloqalarsiz ko„zlangan maqsadga erisha
olmaydi. Chunki jahonda ishlab chiqarilayotgan buyumlar assortimenti bir necha million
turni tashkil qiladiki, birorta davlat ularni o„zida ishlab chiqarish qudratiga ega emas.
Ayrim hollarda esa ba‟zi tur mahsulotlarni o„zida ishlab chiqargandan ko„ra, boshqa
mamlakatlardan olib kelish (sotib olish) arzonga tushadi. Shuning uchun tashqi savdo
davlatning
turli talablarini kondirishda, ijtimoiy-iqtisodiy o„sishni sog„lomlashtirish va
samaradorligini oshirishda muhim kasb etadi. U el va ellatlarni yaqinlashtiradi va oxir
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[3]
oqibat davlat qudratini oshiradi, aholi turmush darajasini yaxHozirgi vaqtda O„zbekiston
Respublikasi dunyoning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarni
amalga oshirmoqda. Sobiq Sovet hokimiyati yillarida O„zbekiston xorijiy mamlakatlar
bilan mustaqil ravishda tashqi iqtisodiy aloqalar olib borish imkoniyatidan mahrum
etilgandi. U to„g„ridan-to„g„ri jahon savdosida ishtirok etilmasdi. Bu masalalarda o„zining
intellektual salohiyatdan, iqtisodiy va tabiiy resurslari potensialidan to„lig„icha foydalana
olmagan. Respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok 30 etishi barcha masalalari
markaz ko„rsatmasi ostida hal qilinardi. Endi O„zbekiston mustaqillikka erishgach jahon
hamjamiyatining huquqli a‟zosiga aylandi. Respublika nufuzi katta sanoat potensiali,
malakali mehnat resurslari mavjudligi bilan mustahkamlanmoqda.
Bular yuqori
texnologiyali mahsulotlar: samolyotlar, avtomobillar, traktorlar, paxta terish mashinalari
va taraqqiy etgan mamlakatlarga xos boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini
beradi. Respublikani xorijiy mamlakatlar bilan tashqi-iqtisodiy aloqalarini kengaytirish,
xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etishi uchun katta imkoniyatlari mavjud.
shilaydi.Jahon tajribasi guvohlik bermoqdaki, jahonning u yoki bu mamlakatlari xalqaro
iqtisodiy hamkorlikka faol aktiv kirishayotganda asosiy ishni xorijiy investitsiyalarni jalb
etish hamda tashqi savdoning o`sishiga xos hisoblanadigan shart-sharoitlarni yaratishdan
boshlaydi. Shunday ekan, bu mamlakatlar o`z iqtisodiy rivojlanishlari doirasida texnologik
ishlab chiqarishning barcha bug`inlaridan keng foydalangan holda tarkibiy qayta
qurilishlarga, ishlab chiqarishda tayyor xom-ashyolardan texnologik sig`imi yuqori
bo`lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga o`ta boshlaydi. Jahon iqtisodiyotida
tarmoqlarni rivojlantirish va qayta ta‟mirlash uchun eksportdan tushgan daromadlardan
keng foydalanish, xalqaro mehnat taqsimoti ko`lamida ancha istiqbolli va “foydali” usul
hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida AQSh, Germaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati rivojlangan
mamlakatlar xuddi mana shu yo`llar orqali taraqqiy etgan edi. AQSh o`z iqtisodiy
faoliyatini dastlabki yillarida asosan xom-ashyo, mevalar, paxta, asal, ko`mir va shunga
o`xshash bir qator sanoat va qishloq ho`jalik mahsulotlarni
eksport qilishdan boshlagan
bo`lsa, GFR 50-yillarda ko`mir, qora metallurgiya, ximiyaviy sanoat maxsulotlarni ekport
qilishdan, Yaponiya esa to`qimachilik, metalurgiya, ximiyaviy sanoat mahsulotlarni
eksport qilishdan boshlagan edi.
