4
arnawlı bir kárxana yamasa sırtqılot atı, onıń iskerlik túri jazıp qóyılsa, aldınǵı maǵlıwmat informaciyaǵa
aylanadı.
Belgili wazıypalardı sheshiw nátiyjesinde jańa maǵlıwmatlar - bilimler, yaǵnıy sistemalastırılgan
haqqoniy yamasa sınaqtan ótken xabarlar payda boladı. Olar nızamlar, teoriyaler hámde oyda sawlelendiriw
hám qarawlardıń basqa jamligi sıpatında ulıwmalasqan bolǵan. Keyinirek, bul bilimler ózge wazıypalardı
sheshiw yamasa aldıngisini anıqlawtirish ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar quramına kiredi.
Informatika ushın bolsa informaciyanı qabıllaw, saqlaw, oǵan qayta islew hám uzatıwda
informaciya
texnologiyaları qurallarından qanday paydalanıw kerekligi mashqalası eń tiykarǵı bolǵanı ushın,
informaciyalardı klassifikaciyası da ayriqsha bolıp tabıladı. Atap aytqanda, informatikada analogli hám cifrlı
informaciyalar isletiledi. Insan sezim aǵzaları analogli (úzliksiz) informaciya menen jumıs kóriwge
moslashgan bolsa, esaplaw texnikası bolsa tiykarınan cifrlı (diskret) informaciya menen isleydi.
“Informatika” degende hár bir adam sóz qanday da informaciya, usı informaciya geypara zatǵa,
hádiyse yamasa processga tiyisli ekenligi hám basqalar haqqında barıwlıǵın tushunadi. Lekin, bul
informaciya qanday alınǵan? Ol qayda hám qanday saqlanǵan. Oǵan qanday jol tabıw múmkin? degen
sorawlardıń payda bolıwı orınlı. Usı sorawlarǵa juwap jámiyettiń ózgeriwine, onıń pán - texnika salasındaǵı
rawajlanıwına qaray ózgerip turadı.
“Informatika” termini latınsha “informatic” sózinen kelip shıqqan bolıp, túsindiriw,
xabar etiw,
bayanlaw mánisin ańlatadı. Ingliz tilinde bul terminge Compyuter science (kompyuter texnikası haqqındaǵı
pán) sinonimi sáykes keledi. Informatika kompyuter texnikasınıń rawajlanıwı sebepli júzege keldi, oǵan
tiykarlanadı, usiz ámeldegi bola almaydı hám óz gezeginde onıń rawajlanıwıǵa, jańalanıwına óz úlesin
qosadı.
Házirgi dáwirdi informatikasız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Informaciyaǵa qayta islew texnologiyaları
búgingi kúnde turmısımızdıń hámme tarawlarını qamtıp alǵan. Informatikanıń tiykarǵı resursı - informaciya
bolıp tabıladı.
Ozaldan informaciya degende átirap - ortalıq ob'ektleri hám hádiyseleri, olardıń ólshemleri, qásiyetleri hám
jaǵdayları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar túsiniledi. Keń mániste informaciya - insanlar ortasında maǵlıwmatlar
ayırbaslaw, adamlar hám jasalma apparatlar ortasında signallar ayırbaslawdı bildiretuǵın túsinik bolıp
tabıladı.
«Informaciya texnologiyaları» sóz dizbegidegi «texnologiya» sózi latınsha «texnos»- kórkem óner,
óner, tarawdıń hám «logos» — pán degen mánisdi ańlatadı. YA'ni texnologiya - qandayda bir wazıypanı
orınlawda onıń hár qıylı usılları kórinisin ańlatadı.
Informaciya texnologiyaları informaciyalardı jıynaw, saqlaw, uzatıw, qayta islew usıl hám quralları
kompleksi bolıp tabıladı.
Informatika páni informaciyaǵa hádiyseler yamasa ob'ektler tuwrısındaǵı qıyallarimizni
ózgertiriwshi, óz-ara baylanıslı maǵlıwmatlar, kórsetkishler, negizler hám túsinikler sıpatında qaraydı.
SHuning ushın informatikaǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin.
Informatika - informaciya texnologiyaları quralları járdeminde informaciyanı usınıw, qabıllaw,
saqlaw, oǵan qayta islew, uzatıw usılların, yaǵnıy axboriy processlerdi hám informaciya texnologiyaları
qurallarını iskerlik kórsetiw printspların, olardı basqarıw usılların sistemalı túrde uyreniwshi fan bolıp
tabıladı.
Informatika páni informaciyanı saqlaw hám toplaw haqqındaǵı pán bolǵanlıǵı ushın hár qanday
informaciyalar kompyuterde maǵlıwmatlar sıpatında saqlanadı. SHuning ushın da informaciyalar ólshew
birliklerine iye.
Bıyt - informaciyanıń eń kishi birligi bolıp, 0 yamasa 1 nomerdi beretuǵın informaciyanı ańlatadı.
Bitning ma`nisin óshirilgen - qosılǵan,
joq- awa, xaqiqat -ótirik alternativlari sıyaqlı aytıw múmkin.
Kompyuter anıq bıytlar menen bólek júdá kem jaǵdaylarda jumıs kóredi. Ádetde kompyuter segiz bitdan
ibarat 0 hám 1 nomerleri kombinatsiyası menen isleydi. Bul kombinatsiyalar báyit dep ataladı.
5
Kompyuterdiń barlıq jumısları - bul, báyitler kompleksin basqarıw bolıp tabıladı. Báyitler
kompyuterge klaviatura yamasa disklardan kelip túsedi. SHundan keyin programmanıń buyrıqları
(operatorları) boyınsha báyitlerge ishlov beriledi. Olar waqtınsha saqlap turıladı yamasa mudamǵı saqlaw
ushın jazıp qóyıladı. Báyitlerdiń úlken jıynaqları ushın úlkenlew ólshew birlikleri isletiledi.
nоmi
Qisqаrtm
аsi
bаytlаrdа ifоdаlаnishi
Bаyt
B
1
Kilоbаyt
KB
2
10
yoki 1024
bаytgа yaqin
Mеgаbаy
t
MB
2
20
yoki 1024 kilоbаyt (1 milliоn аtrоfidа)
Gigаbаyt
GB
2
30
yoki 1024 mеgаbаyt (1 milliаrd аtrоfidа)
Tеrаbаyt
TB
2
40
yoki 1024 gigаbаyt (1 trilliоn аtrоfidа)
Pеtаbаyt
PB
2
50
yoki 1024 tеrаbаyt (1 kvаdrilliоn аtrоfidа)
Еksаbаyt
EB
2
60
yoki 1024 pеtаbаyt (1 kvintilliоn аtrоfidа)
1-keste. Informaciyanı ólshew birlikleri.
Kompyuter yadı - bul, arnawlı elektron yacheykalar kompleksi bolıp, olardıń hár biri 0 hám 1 lar
kombinatsiyasınan ibarat bir báyit informaciyanı saqlay aladı.
Informaciya túsinigi. Ózbekstan Respublikasınıń 2002 jıl 12 dekabrdegi 439 -II san “Informaciya
erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında”gi Nızamıǵa qaray, informaciya - dárekleri hám usınıs etilish
formasından qaramastan shaxslar, predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı
maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.
Informaciya keń qamtılǵan túsinik bolıp, oǵan tómendegishe tariypler da beriw múmkin:
1. Dálil, waqıya, xodisa, predmet, process sıyaqlı ob'ektler haqqındaǵı bilim hámde túsinikler
yamasa buyrıqlar;
2. Belgili tán tekstte anıq mániske iye túsiniklerdi ishine alǵan dálil, waqıya, xodisa, predmet,
process, prezentaciya sıyaqlı ob'ektler haqqındaǵı bilimler kompleksi;
3. Qızıǵıwshılıq oyatıwı múmkin bolǵan, saqlanıwı hám qayta isleniwi kerek bolǵan jámi dálil hám
maǵlıwmatlar.
Kitap teksti, ilimiy formulalar, bank esap betiden paydalanıw hám tólewler, sabaq kestesi,
ólshew komplekslerinniń jer hám keńislik stanciyası ortasındaǵı aralıq tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar hám taǵı
basqalar informaciya bolıwı múmkin.
Informatika tómendegi máselelerdi sheshedi:
-
Qálegen informastion
processlerin tekseriw;
-
Informastion processlerin tekseriw nátiyjesinde alınǵan bazanı qayta islew ushın eń jańa
texnika texnologiyalarını jaratıw hám jetilistiriw;
-
Jámiyettiń barlıq tarawlarıda kompyuter texnikası hám texnologiyasınan ónimli
paydalanıwdıń ilimiy hám injenerlik máselelerin tarqatıp alıw.
Shártli túrde informatikanı ush óz-ara baylanıslı bólekke bolıw múmkin:
-
Apparatlı texnika quralı.
-
Programma ortalıǵı.
-
Algoritmlar ortalıǵı.
Informatika keń mániste insaniyat iskerliginiń barlıq tarawlarıda informaciyanı kompyuter hám
telekommunikastiyalar járdeminde qayta islew, saqlaw, uzatıw menen baylanıslı bolǵan soha bolıp tabıladı.
Hususan, informaciyanıń eń tiykarǵı túrlerinen biri - ekonomikalıq informaciya. Onıń ayrıqsha tárepi
sonda, ol adamlardıń úlken jámáátleri menen, shólkemler menen, kárxanalar hám sol sıyaqlı basqa
ekonomikalıq strukturalardaǵı basqarıw processleri menen baylanıslılıǵında bolıp tabıladı.
6
Informaciyanıń ámelde qollanılıwı zárúr shárti onıń waqıtındalıǵı hám adekvatlıǵı bolıp tabıladı.
Adekvatlıq bul alınǵan informaciya tiykarında qurılǵan obrazning haqıyqıy ob'ektke qanshellilik sáykesligin
beredi hám ol ush formada ańlatpalanadı:
-
Sintaktik adekvatlıǵı - bul informaciyanı uzatıw tezligi, anıqlıǵı, kodlastırıw sisteması, sırtqı
tásirinleriniń bar ekenligi hám sol sıyaqlı processlerden ibarat.
-
Semantik adekvatlıǵı - uzatılatuǵın informaciyanıń ruwxıy quramı, ob'ekt obraziga hám
haqıyqıy kórinisine sáykes keliwligi esapqa alınadı.
-
Pragmatik adekvatlıǵı - alınǵan informaciyanıń tiykarǵı basqarılatuǵın process menen sáykes
keliwin belgileydi.
Kóp qallarda kompyuterge kirgizetuǵın informaciya bilimler yamasa maǵlıwmatlar bazası sıpatında
kórinetuǵın boladı, ol jaǵdayda payda etińan informaciya bolsa óz qarıydarsına iye bolǵan joqarı bahalarǵa
iye tavar sıpatında qadrlanadi.
Informatsiyalıq texnologiyalar informatsiyalardıi jiynaw, saqlaw, uzatiw, qayta islew usil ha`m
qurallari jiyindisi.
Informatsiyalıq texnologiyasinin` kelip shig`iwi ha`m rawajlaniwin belgilewshi ishki ha`m
sirtqi
faktorlar bar bolip, olardi to`mendegishe sipatlaw mu`mkin`
