7
EEM lerdin`
birinshi a`wladlari (50-jillardin` baslarina shekem) qatarina g`a`rezsiz ma`mleketlerdin`
dosliq awqami ma`mleketlerinin` ilimpazlari ta`repinen do`retilgen MESM, BESM-1, BESM-2, Strela, M-3,
Minsk-1, Ural-1, Ural-2, M-20 ha`m t. b. mashinalari kiredi. Bul mashinalardin` ha`mmesi elektron lampalar
tiykarinda qurilg`an. Olar o`lsheminin` u`lkenligi, elektr kuwatin ko`p talap etetug`inlig`i, a`mellerdi orinlaw
tezliginin` to`menligi, u`lken mug`dardag`i informatsiyalardi saqlay almaytug`inlig`i ha`m isenimsizligi
menen ajiralip turadi. Bul topardag`i mashinalar sekundina 10000 operatsiya orinlaydi, yadina tek 2047 ge
shekem san siyadi.
EEM lerdin`
ekinshi a`wladi (1960-jillardin` baslari) tranzistorlardan (yarim o`tkizgishli ha`m
magnitli elementlerden) du`zilgen. Ekinshi a`wlad EEM lerinde onnan alding`i a`wladtag`ig`a qarag`anda
tezirek ha`m isenimliligi ko`birek mag`liwmatlardi qayta islew imkaniyati jaratildi. EEM nin`
ekinshi
a`wladina to`mendegi mashinalar kiredi` MINSK-2, Razdan-3, M-220, BESM-6, Ural-32 ha`m basqalar. Bul
EEM lerdin` ortasha tezligi 100000 a`mel sekund yadina 10000 g`a deyingi san siyadi.
EEM nin`
u`shinshi a`wladi (60-jillardin` aqiri) ko`pshilik tranzistorlar ha`m ha`r qiyli zapas bo`lekler
ornina integral sxemalardan ken` ko`lemde paydalaniw menen sipatlanadi. Integral sxemalardi paydalaniw
saldarinan mashinalardin` texnikaliq ha`m isletiw sipatlamalarin bir qansha jaqsilawg`a, atap aytqanda
iqshamlasiwi ha`m islew tezliginin` artiwin ta`miyinlewge erisildi. Yad siyimi 2048 Kbt qa shekem jetti. Bul
a`wlad mashinalarin, birden-bir sistemada (ES-edinnaya sistema) birgelikte islep shig`arilg`an
mashinalar
quraydi. Sonin` ushin bul tu`rdegi esaplaw mashinalarinin` atamasi ES tan baslanadi. Bul tu`rdegi mashinalar
sekundina 2 mln. g`a deyin tu`rli arifmetikaliq a`mellerdi orinlawi mu`mkin boldi.
EEM nin`
to`rtinshi a`wladi 1970-jillardan baslap payda bola basladi. Olarda element bazasi sipatinda
u`lken integral sxemalar, yag`niy 1 santimetr ko`lemde 100 min`g`a jaqin elementti birlestiretug`in
mikrosxemalar qollanildi. Bunday EEM lerden kollektiv tu`rde paydalaniw, EEM ler tarmag`in ha`m jeke
komp`yuterler jaratiw imkaniyati tuwildi.
Ha`zirgi waqitta
besinshi a`wlad EEM leri paydalanilmaqta Bul EEM ler
ushin elementlik bazasina
joqari u`lken integralliq sxema (SBIS) qoyilg`an.Onin` tezligi sekundina 1 mlrd.dan 10 mlrdqa shekem
operatsiya orinlaydi.
Kompyuter arxitekturası
Kompyuterdiń tiykarǵı bólimleri tómendegiler:
tizimli blok,
monitor,
klaviatura,
sichqoncha.
Monıtor - kompyuter monıtorı (displey) ekranǵa tekstli hám grafik informaciyanı shıǵarıwǵa
mólsherlengen. Monıtorlar monoxrom yamasa reńli bolıp, tekstli hámde grafik jaǵdaylarda islewi múmkin.
Klaviatura - paydalanıwshı tárepinen maǵlıwmatlardı hám basqarıw buyrıqların kompyuterge
kirgiziwge mólsherlengen apparat bolıp tabıladı. Tuymesheler sanı hám jaylanıwı hár qıylı kompyuterlerde
parıq etiwi múmkin, lekin olardıń wazıypası ózgermeydi. Kompyuterdiń taǵı bir tiykarǵı bólegiden biri bul
klaviatura. Klaviatura járdeminde biz tiykarınan maǵlıwmatlardı kiritemiz. Klaviatura háripler jaylanıwı
boyınsha ingliz (QWERTY) hám frantsuz (AZERTY) standartlarına bólinedi. Klaviaturalar tuymeler sanı
(101-109 tuymeli) boyınsha da parıq etedi. Klaviatura 5 bólekten ibarat:
Tiykarǵı yamasa alfavit tuymeleri: Bul bólegi 57 dane tuymeden ibarat: 37 lotin hárip hám belgiler,
10 nomer hám 10 arnawlı tuymeler. Kóp tuymelerde bir neshe belgiler jazılǵan. Túr-túrli reńde jazılǵan
háripler, belgiler túr-túrli til standartına uyqas. Til standartını ózgertiw klaviaturalarda túr-túrli (ung Alt hám
Shift yamasa ekew Shift yamasa oń Ctrl hám Shift tuymelerdi birge basıw). Arnawlı tuymeler: Shift - Eger
siz háripler tuymesin bossangiz ol halda kishi hárip kiritiledi, eger sizge úlken hárip
kerek bolsa ol halda
arnawlı Shift tuymeni basıp, qwyvormasdan sol hárip tuymesin basıwıńız kerek. Eger bir reń menen bir
neshe belgiler jazılǵan bolsa ol halda olardan tómengidegi tiykarǵı, joqarıdaǵı passiv dep ataladı. Tuymeni
basqanıńızda tiykarǵı belgi kiritiledi. Eger sizge passiv belgi kerek bolsa ol halda siz arnawlı tuymeni basıp,
9
Operativ yad. Ámeldegi mazmun óshirilgandan keyin jańa maǵlıwmatlar jazılıwı múmkin.
Bunnan
usıdan ayqın boladı, disk kompyuter tiykarǵı yadı sıyaqlı oqıw/yozish ushın qaratnmagan. Operativ yadta
jazıw tezligi oqıw tezligine qaranganda sezilerli dárejede úlken boladı.
Operativ yad ózinde kompyuterde islep atirǵan programmalar hám maǵlıwmatlardı saqlaydı.
Maǵlıwmatlar mudamǵı yaddan operativ yadqa kóshiriledi, alınǵan nátiyjeler zárúr halda diskka qayta
jazıladı. Kompyuter óshiriliwi menen operativ yaddaǵı maǵlıwmatlar óshiriledi. Operativ (operativ) yad
(DDR) - bul protsessorning jumısshı tarawı bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda jumıs waqtındaǵı barlıq programma
hám maǵlıwmatlar saqlanadı. Operativ yad kóbinese waqtınshalıq yad dep da ataladı, sebebi odaǵı
programma hám maǵlıwmatlar tek kompyuter yoqiqligida yamasa kompyuter qayta júklengunicha saqlanadı.
Mudamǵı yad - kompyuterlerde berilgenler oǵan aldınan jaylastırılǵan mudamǵı yad (BIOS - Basic Input-
Output System-kirgiziw shıǵarıwdıń tiykarǵı sisteması) ámeldegi. Bunday yaddan tek oqıw múmkin.
SHuning ushın da ol ROM (Read Only Memory-tek oqıw ushın) dep ataladı. IBM PC kompyuterlerde bul
yad kompyuter úskenelerin
islewin tekseriw, operatsion sistemasın baslanǵısh júkleniwin támiyinlew,
apparatlarǵa xizmet kórsetiwdiń tiykarǵı funktsiyaların orınlaw ushın isletiledi.
Qattı disklar (vinchesterler) kompyuter menen islegende paydalanılatuǵın informaciyanı mudamǵı
saqlawǵa mólsherlengen. Mısalı operatsion sistema programmaları, kóp isletiletuǵın programmalar paketleri,
hújjetler tahrirlagichlari, programmalastırıw tilleri ushın translyatorlar hám basqalar. Kompyuterde qattı
disktıń bar ekenligi ol menen islewde qolaylıqdı asıradı. Paydalanıwshı ushın qattı disktaǵı jıynagichlar bir-
birinen, yaǵnıy diskka qansha informaciya sıyıwı menen parıq etedi. Házirgi waqıtta kompyuterler tiykarınan
sıyımlılıqı 1 Tbayt hám odan kóp bolǵan vinchesterler menen buyımlanmoqda. Fayl serverler tekǵana úlken
kólemli, bálki operativ bolǵan bir neshe vinchesterler menen úskeneleniwi múmkin.
Disknıń jumıs tezligi eki kórsetkish menen anıqlanadı:
Disktaǵı maǵlıwmatlarǵa kiriw waqıtı.
Disktan maǵlıwmatlardı oqıw hám oǵan maǵlıwmatlar jazıw tezligi.
SHuni bólek atap ótiw kerekki, maǵlıwmatlarǵa kiriw waqıtı hám oqıw-jazıw tezligi tek diskovodning
ózinegine baylanıslı emes, bálki disk menen informaciya almaslaw kanalı parametrlerine, disk kontrolleriniń
túri hám kompyuter mikroprotsessorining tezligine da baylanıslı.
Disk jurgiziwshiler. Maǵlıwmatlardı saqlaw, hújjetlerdi hám programmalardı bir orından ekinshi jayǵa alıp
ótiw, bir kompyuterden ekinshisine ótkeriw kompyuter menen islegende paydalanatuǵın informaciyanı
mudamǵı saqlaw ushın disklardaǵı jıynagichlar isletiledi. Olar eki túrde bolıp, mayısqaq disklar (disketalar)
hám qattı disklardaǵı jıynagichlar (vinchesterler) dep ataladı.
Mayısqaq disklar (disketalar) ga maǵlıwmatlardı jazıw hám olardan maǵlıwmatlardı oqıw ushın disk
jurgiziwshi (diskovod) apparatı isletiledi. Disk jurgiziwshiniń eki túri ámeldegi: 3, 5 dyuymli disketaga
mólsherlengen model hám 5, 25 dyuymli disketaga mólsherlengen gónergen model.
10
Kompakt disklar. Optikalıq disk (CD-ROM) ushın disk jurgiziwshiniń jumıs principi mayısqaq disklar ushın
disk jurgiziwshilerdiń jumıs principine uxshash bolıp tabıladı. CD-ROMning maydanı
lazer gellekke
salıstırǵanda ózgermeytuǵın chizikli tezlik menen háreketlenedi, múyesh tezlik bolsa gellektiń radial
jaylasıwına qaray ózgeredi. SD-ROMning ónimliligi ádetde onıń qandayda bir waqıt dawamında
maǵlıwmatlardı úzliksiz ózlestiriwindegi tezlik xarakteristikaları hám maǵlıwmatlarǵa jetiwdiń ortasha
tezligi menen anıqlanadı. Olar uyqas túrde Kbayt/s hám ms birliklerde ulchanadi.
