41
Bu usulda restriktazalar
DNKni mahsus uchastkalarda, odatda palindrom ketma-ketliklarda
parchalaydi. Mutatsiya natijasida shunday ketma-ketliklarning asoslaridan biri o‘zgarib qolgan
bo‘lsa bu uchastkalar restriktazalar yordamida parchalanmaydi. Aksincha mutatsiya natijasida
restriktazalarga chidamli bo‘lgan boshqa yangi uchastkalar paydo bo‘lishi mumkin. Xolbuki
gipervariabel uchastkalar genomning transpozitsiya, noteng rekombinatsiyalar
va DNK-
polimeraza kompleksining "sirg‘alishi" kabianchayin murakkab tarkib topishidan kelib
chiqqan. Natijada esa ikki genetik noo‘xshash individlardan kelib chiqqan bir-biriga mos
keluvchi DNK fragmentlari tez-tez har xil uzunlikda restriksion fragmentlarni yuzaga keltiradi.
Bu marker tizimining bir qancha kamchiliklari mavjud, jumladan
yuqori mehnat, qimmatliligi
shuningdek irsiylanishning dominant ko‘rinishi (geterozigota genotipini aniqlash imkoniyati yo‘q).
RAPD markerlari (Random Amplified Polymorphic DNA - Tasodifiy Amplifikatsiyalangan
DNKlar Polimorfizmi) PZRga (Polimeraza Zanjir Reaksiyasi) asoslangan bo‘lib, usulning
asosiy mohiyati DNK regionlarining qisqa (10 nukleotidgacha) erkin oligonukleotidlar
tomonidan tasodifiy amlifikatsiyalanishi bilan belgilanadi.
Praymerlarning kerakli uchastkalarga borib (gibridizatsiya) juda
yumshoq sharoitda amalga
oshiriladi. RAPD praymerlari DNKning o‘ziga komplementar bo‘lgan uchastkasi bilan
bog‘lanadi va amplifikatsiya ikkala zanjirda ikki yo‘nalish bo‘ylab amalga oshadi. Praymerlanish
o‘rtacha holda har bir million juft asosga bir marta to‘g‘ri keladi [36]. Bitta praymer tegishli
tur yoki individum DNK o‘xshash uchaskasiga bog‘liq holda bir necha PZR mahsulotlari berishi
mumkin. RAPD markerlar odatda populyasiyaning genetik strukturasini o‘rganishda yoki
genetik kartalashtirishda foydalanilishi mumkin.
RAPD-markerlari boshqa tip markerlariga nisbatan ancha arzon, sodda
va qulayligi
bilan ajralib turadi. Bu usulda radioaktiv moddalar ishlatilmaydi, probalarni tayyorlash uchun
mahsus tayorgarlik talab qilinmaydi va hattoki DNK ketma-ketligini ham oldindan bilish
shart emas. Biroq bu markerlardagi kamchilik ularning dominatligida va bu geterozigotani
gomozigotadan farqlashda va buning natijasida esa allellar chastotasini aniqlashda ancha
qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.
AFLP – Amplified Fragment Length Polymorphism (Amplifikatsiyalangan
Fragment
Uzunligi Polimorfizmi). Bu usul amprifikatsiya va restriksiya etaplaridan tashkil topgan bo‘lib
eng avvalo genom DNKsi restriktazalar nabori (odatda, 2, 4 va 6 nukleotidlar ketma-ketligini
taniydigan restriktazalar juftligi) bilan ishlanadi. Hosil bo‘lgan fragmentlarga adapterlar
ulanadi. So‘ngra adapter praymerlari yordamida amplifikatsiyalanadi va undan keyin esa 3’
ichida restriksiyasiga tegishli bo‘lgan uch erkin nukleotid tutuvchi adapter ketma-ketligiga mos
praymerlar yordamida selektiv amplifikatsiya o‘tkaziladi. Tripletlar amplifikatsiyani restriksion
fragmentlarning ba’zi qismlari bilan ta’minlaydi. Bu usul yordamida
nukleotid ketma-ketligini
bilmasdan turib
42
ham katta miqdordagi SNPlarni tahlil qilish mumkin [70]. AFLP markerlarini qo‘llab
Genetika va O‘EB institututida [19] bir necha o‘zbek navlarining molekulyar-genetik pasporti
yaratilgan. Mikrosatellitlar yoki SSR (SSR – Simple Sequence Repeat - Oddiy takrorlanuvchi
ketma-ketliklar). SSR markerlari o‘zining yuqori polimorfliligi bilan boshqa markerlardan
ajralib turadi. Mikrosatellitlar hattoki yaqin qarindosh bo‘lgan individumlar lokusarida
ham yuqori polimorfizm namoyon etadi. [20]. Mikrosatellit ketma-ketliklari odatda
dinukleotid (AC)n, (AG)n, (AT)n; trinukleotid (CGG)n, (GCC)n, (TCT)n, (TTG)n;
tetranukleotid (TATG)n va h-o bo‘lib, “n” – mikrosatellit lokuslar ichidagi
ketma-ketlikliklari
takrorlarining miqdorini bildiradi. O‘simliklarda eng ko‘p uchraydigan mikrosatellit takrorlar
(AT)n, hayvonlarda esa (AC)n ekanligi olimlar tomonidan qayd etilgan [21,22] i (GT)n [60].
Mikrosatellitlar genlar ekspressiyasi regulyasiyasida, rekombinsiyasida,
gen konversiyasida va
jinsning aniqlanishida ishtirok etishi tahmin qilinadi.
