60
polipeptid zanjiri sintezlangandan so‘ng, signalli qator undan uziladi, yangi sintezlangan oqsil
esa postranslyasiyali modifikatsiyaga yoki jarayoning jarayoniga uchraydi. YAngi sintezlangan
sekretor va membranali oqsillar jarayoningga va hujayraning
muayyan kompartmentlariga
transport qilinadi.
Polipeptid zanjirining hosil bo‘lishida yoki sintez tugashida qandaydir vaziyatda oqsil
uning aminokislotalar tarkibini belgilaydigan nativ konformatsiyaga ega bo‘ladi, ya’ni matritsa
RNK dagi bir o‘lchamli genetik axborot yangi sintezlangan polipeptidning o‘ziga xos uch
o‘lchamli strukturaga aylantiradi. Turli xil oqsillarda jarayonning jarayoni bir xil ketmasa ham,
ulardagi umumiylikni quyidagicha ta’riflash mumkin:
polipeptid zanjirining turli xil erlardagi sistein qoldiqlari orasidagi disulfit bog‘larining
hosil
bo‘lishi;
sintezlangan polipeptid zanjiridagi maxsus peptid bog‘larining uzilishi natijasida ulardan bir
qismi parchalanib, qolgan bo‘lagi esa haqiqiy oqsilga aylanadi;
sintezlangan oqsilga prostetik guruhlarining (uglevodlar, lipidlar, kofermentlar va boshqalar)
bog‘lanishi natijasida murakkab oqsillar va fermentlar hosil bo‘ladi;
oqsillarning ayrim qismlaridagi aminokislotalarning radikallari kimyoviy modifikatsiyaga
uchraydi (fosforlanish, metillanish, gidroksillanish, karboksillanish, yodlanish va boshqalar);
oqsillarning to‘rtlamchi strukturasini hosil qilish uchun polipeptid subbirliklari o‘zaro
assotsiatsiyalanishi lozim;
Golji apparati to‘liq qimmatli va deffektli oqsillarni bir-birlaridan saralovchi depo xisoblanadi.
Deffektli oqsillar lizosomalarga ko‘chirilib, u erda aminokislotalargacha gidrolizlanadi.
Normal oqsillar
sekretor granulalarga tushib, Golji apparatidan ajralib, sitoplazmatik
membranaga diffundirlanadi. Ekzotsitos usuli orqali oqsillar hujayraaro bo‘shliqlarga ham
etkaziladi;
yangi sintezlangan oqsillar aksariyat, muayyan manzilli bo‘ladi. Ayrimlari sitoplazmada, yana
bir xillari membranalarga, hujayraaro suyuqliklarga va bo‘lak kompartmentlarga ko‘chiriladi.
Oqsil sintezi murakkab, ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, DNK,
RNK va bevosita oqsil-
sintezlovchi tizimning funksional holatiga bog‘liq. YUqoridan ma’lumki, oqsil sintezida uch xil
RNK ishtirok etadi. Demak, transkripsiya jarayoni oqsil sintezi faolligini belgilovchi asosiy
omildir. Genlarning ekspressiyasi transkripsiyani tezlashtiradi, repressiyasi esa mazkur jarayonni
sekinlashtiradi.
Ribosomada oqsillar sintezini nazorat mexanizmini tushuntirish uchun 1961 yil ikki
fransuz olimlari F.Jakob va J.Mono genlar induksiyasi va repressiya nazariyasini taklif qildilar.
Olimlar E.Soli ning
-galaktozidaza faolligini induksiyasini tadqiq qilish asosida operon
gipotezasini ishlab chiqqanlar.
61
DNK- molekulasida muayyan chegaralangan sigment-qismlar bo‘lib, ular i-RNK
molekulasini sintezlashda ishtirok etib, ularni strukturali genlar yoki operon deb ataladi.
Jakob va Mono o‘z tajribalarida o‘rgangan laktozani induksiyalaydigan uchta ferment
-
galaktozidaza, bu ferment laktozani glyukoza va galaktozaga parchalaydi.
Ikkinchi ferment
galaktozidpermeaza bo‘lib, u laktozani hujayra membranasidan ko‘chiradi. Uchinchi ferment
galaktozidtransatsetilaza atsetil qoldig‘ini galaktozaga etkazadi. Bu genlarni z, y va
deb atalib,
ular ichak tayoqchasi xromosomasida yonma-yon joylashgan.
