84
Oqsillarga o‘xshash DNK ham birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturaga ega.
DNK ning birlamchi strukturasi
Dezoksiribonuklein kislota barcha tirik organizmlarda va ayrim viruslarda mavjud. U
genetik (irsiy) axborotlarni o‘zida saqlab, uni avloddan-avlodga uzatishda bevosita ishtirok etadi.
DNK molekulasining birlamchi strukturasida irsiy
belgilar rejalashtirilgan, ular birin-ketin
joylashgan
dezoksiribonukleotidlar
qatoridan
iborat.
DNK
tarkibida
to‘rt
xil
dezoksiribonukleotid bo‘lib, oqsildagi aminokislotalar sonidan kam bo‘lsa ham ularning ketma-
ket qator soni oqsildan uzun bo‘ladi.
DNK nukleotid qatorini ya’ni, birlamchi strukturasini aniqlash (sekvenirlash) oxirgi
yillarda juda yaxshi yo‘lga qo‘yilib,
faqat alohida genlar emas, balki butun xromosoma
genlaridagi nukleotid qatori aniqlangan. Jumladan,
odam genomi ham sekvenirlanib, boshqa
jonzotlar genomi qatorida kompyuterga joylashtirilib, bank axboroti sifatida saqlanadi.
Bakterifaglar DNK sining nukleotid qatori unikal, ya’ni
bir marta uchrab, boshqa
qaytarilmaydi. Ayrim organizmlarda DNKdagi nukleotidlarning ketma-ketligi unikal bo‘lsa ham,
ayrim qismlarida qaytariladigan nukleotid qatori bir necha marta uchraydi (t-RNK va u-
RNKlarning kodlovchi qismlari) jumladan, bateriyalarda. Eukariot genomlarda DNKning 60%ni
strukturali, ya’ni oqsil sintezini belgilovchi qismlar tashkil qiladi. Hayvon DNKsining 10-25%ini
tashkil qiluvchi bo‘limlar qaytariladigan nukleotid qatoridan iborat bo‘lib, ular ribosom, t-RNK,
gistonlar, immunoglobulinlarning genlaridan iborat. Ular DNK molekulasida bir gen ikkinchisi
bilan
ketma-ket joylashib, ularni qaytariluvchi tandemlar deyiladi. YA’ni bir gen ikkinchi
gendan speyser (inglizcha spaser-oraliq) orqali ajraladilar. Qaytariladigan nukleotid qatorlari,
ularni satelit (kichik-sayyor)
qismlaridir, bular xromosomaning sentromer qismida joylashib,
uning bo‘linishida va o‘zaro bog‘lanishida ishtirok etadi.
Tabiiy manbalardan ajratib olingan DNKlarning nukleotid tartibini o‘rganish natijasida
AQSH olimi CHargaff va rus akademigi A.N.Belozerskiylar qator
miqdoriy qonuniyatlarni
aniqladilar. Bu qonuniyatlar quyidagicha ifodalanadi:
1. DNK molekulasidagi purin asoslari, adenin va guanin molyar konsentratsiyasini
yig‘indisi pirimidin asoslari-sitozin va timinning molyar konsentratsiyasi yig‘indisiga teng:
Pur=Pir yoki
1
Т
Ц
Г
A
2. Adeninning molyar konsentratsiyasi timinnikiga, guaninniki esa sitozinga teng:
A=T, G=S yoki
1
T
A
;
1
Ц
Г
85
3. DNK zanjiridagi 6-aminoguruhli asoslar miqdori 6-ketoguruhli asoslar miqdoriga teng,
ya’ni adenin va sitozin molyar konsentratsiyalarining yig‘indisi
guanin va timin molyar
konsentratsiyalari yig‘indisiga teng:
A+S=G+T yoki
1
T
Г
Ц
A
4. Guanin bilan sitozin molyar konsentratsiyalari yig‘indisining adenin bilan timinning
(DNK molekulasida yoki uratsil RNK da) molyar konsentratsiyalari yig‘indisining nisbati turli
manbalardagi nuklein kislotalarda turlicha bo‘ladi. Bu spetsifiklik koeffitsienti deb ataladi va
)
(
У
Т
А
Ц
Г
shaklida ifodalanadi.
Agar,
Т
А
Ц
Г
ning qiymati birdan kam bo‘lsa,
bunday DNK AT tipga, agar uning
qiymati birdan katta bo‘lsa, GS tipga kiritiladi.
YUksak o‘simliklar va hayvonlar DNKsi AT tipga mansub, zamburug‘lar, suvo‘tlar va
bakteriyalarning DNKsi ko‘pincha GS tipga mansub. Bu ko‘rsatkichlarni o‘simlik,
hayvon va
mikroorganizmlarni taksonomik qatorini aniqlashda foydalanish mumkin.