86
A forma shag 24,6 Å10,7 p.n. na vitok
DNK ning ikkilamchi strukturasi
DNK ning nukleotid tarkibi to‘g‘risidagi analitik ma’lumotlar asosida Uotson bilan Krik
1953 yilda DNK molekulasining qo‘sh spirallarini bir-biriga o‘ralgan tuzilishi to‘g‘risidagi
g‘oyani taklif etdi. Keyinchalik bu nazariya eksperimental tasdiqlandi.
DNKning ikkilamchi
strukturasini muvofiqlashtiradigan asosiy omillar quyidagicha: A va T o‘rtalaridagi
vodorod
bog‘lari bo‘lib, bu juftlikda ikkita bo‘ladi. G va S juftligida esa vodorod bog‘lari uchta. Azot
asoslarini komplementar (bir-birini to‘ldiruvchi) deyiladi.
Komplementar juft azot asoslari A-T va G-S lar faqat katta-kichik o‘lchami
bir xil
bo‘lishi bilan birgalikda, ularning shakli ham bir xilda bo‘ladi.
N
N
O
CH
3
O
H
N
N
H
H
N
N
N
Аденин
Тимин
1.11нм
0.28 нм
0.3 нм
56о
51о
N
N
O
N
H
H
H
H
H
N
N
N
O
N
N
Гуанин
Цитозин
1.08нм
0.29 нм
0.3 нм
56о
51о
0.29 нм
87
14-rasm. DNK ning komplementar asoslari
(A-T, G-S asoslar o‘rtasidagi vodorod bog‘lari)
Qo‘sh spiralli strukturaning o‘zagi fosfat va dezoksiriboza guruhidan tashkil topgan. U
fazoviy o‘qqa nisbatan o‘ngga buralish xususiyatiga ega. Spiralning ichki qismiga azot asoslari u
fazoviy o‘qqa nisbatan perpendikulyar joylashgan. Qo‘sh spiraldagi har bir zanjir o‘zaro
antiparalel,ya’ni uning kimyoviy tuzilishi bir-biriga qarama-qarshi holda shakllanadi. Bir
zanjirdagi bog‘ 5
/
-3
/
shaklida bo‘lsa,
ikkinchisida, aksincha 3
/
-5
/
fosfat ko‘rinishda (14-rasm)
bo‘ladi.
15-rasm.
DNK ning modeli va chizmasi
DNK modeliga asosan uning molekulasi qo‘sh spiral hosil qiluvchi
ikkita polinukleotid
zanjirdan tashkil topgan. Har ikkala zanjir bitta umumiy o‘qqa ega bo‘lib, diametri 0,2 nm ga
teng. Nukleotidlar qoldig‘i bir-biriga nisbatan 36
0
S burchak hosil qilib joylashgan. Spiralning bir
aylanasi 360
0
S yoki o‘rami 10 nukleotid qoldig‘idan tashkil topgan. Spiralning bir o‘rami
orasidagi masofa 0,34 nm ga teng bo‘lib, har bir nukleotid 0,34 ni egallaydi (16-rasm)..
DNK zanjirlarining pentoza fosfat guruhlari spiralning tashqi tomonida, azot asoslari esa
ichki tomonida joylashgan. DNK molekulasidagi adenin miqdori har doim timin miqdoriga teng
va guanin miqdori sitozin miqdoriga teng bo‘ladi.
DNK molekulasining boshqa (A,V,S,Z va boshqa) shakllari ham kashf etilgan.
A formaV formaZ forma
88
.
16-rasm. Qo‘sh spiralning A va V chizmasi
DNK molekulasining har xil shakllari o‘zaro bir-birlariga o‘ta oladilar. Xromosomadagi
genlarning vazifasiga qarab (DNK-replikatsiyasi, transkripsiya va boshqa holatlar) DNK
molekulasining shakli o‘zgarib turadi.
