89
kovalentli tutashtirilgan aylana shaklidagisi chap superspiral holatidagi ko‘rinishi uning
uchlamchi strukturasini yaratadi. DNK ning superspiralizatsiyasi nihoyatda katta bo‘lgan
molekulani kichik hajmdagi hujayraga joylanishini ta’minlaydi. E soli DNK sining uzunligi 1
mm, hujayrasi esa 5 mkm dan oshmaydi. DNKning superspiralizatsiyasi
zanjirning ajralishini,
replikatsiya jarayonining dastlabki bosqichini tezlashtirishda va transkripsiyani boshlash uchun
zarur omil hisoblanadi (17-rasm).
DNK ning uchlamchi strukturasi xromosomadagi oqsil bilan kompleks holda shakllanadi.
17-rasm. Qo‘sh spiralli DNK shakllari
1-chiziqli
struktura; 2-aylana shakldagi DNK; 3-halqali superspiral; 4-ixcham o‘ralgan
struktura.
Ayrim
viruslar, mitoxondriy, xloroplastlar va boshqa ob’ektlardan
ajratib olingan tabiiy
holdagi DNK aksariyat, qo‘sh spiralli zanjir alohida qismlari bo‘yicha
superspiral holda
joylashadi.
Xromosomadagi giston xilidagi oqsillar asosli xossaga ega bo‘lib, DNK dagi kislotali
guruhlar bilan ion bog‘lari va qo‘shimcha ta’sirlar yordamida bog‘lanib, xromatinni hosil qiladi.
Xromatin va xromasomada DNK superspirallangan holatida bo‘lib,
bir necha bosqichli
superspirallanishni kuzatish mumkin. Birinchi bosqichda xromatinda DNK o‘ta zich, bir-biriga
o‘ralgan, ixcham shaklda bo‘ladi. DNK molekulasining 200 nukleotid
masofasi giston oqsili
bilan qoplangan matinning birligi-nukleosomani tashkil qiladi. Dezoksiribonukleoproteid
tasmasi o‘z navbatida ikkinchi tartibli spiralni hosil qiladi. Ko‘rsatilgan birliklar 5, 10, 13 va 50
90
nm larda qaytariladi. Xromosomadagi gistonlar spiralning ichki qismida joylashadilar. DNKning
superspiral holatidan oddiy holatga va aksincha bo‘lishi topoizomeraza
fermentlari ishtirokida
sodir bo‘ladi.