93
Mavzu: Nuklein kislotalar biosintezi.
Nuklein kislotalar almashinuvi
Molekulyar
biologiya, molekulyar genetika, gen muhandisligi va biotexnologiya
fanlarining shakllanishida va hozirgi kunda jamiyat hayotida etakchi o‘rin
egallab turishida
nuklein kislotalar va ularning metabolizmi asosiy o‘rin egallab kelmoqda.
Ozuqa mahsulotlari tarkibida nukleoproteinlar ma’lum miqdorda bo‘lib, ovqat hazm
qilish jarayonida oshqozon va ichak suyuqliklari tarkibidagi HCl va proteolitik fermentlar
ta’sirida oqsil va nuklein kislotalarga parchalanadi. Nuklein kislotalarni
nukleazalar deb
ataladigan fermentlar ta’sirida mononukleotidlarga ajraladi. Nukleazalar gidrolizlaydigan
nuklein kislotalar turiga qarab dezoksiribonukleaza (DNK-aza) va ribonukleazalar (RNK-aza) ga
bo‘linadi.
Oshqozon osti bezi suyuqligi tarkibida DNK-aza va RNK-aza fermentlari bo‘lib, ular
ta’sir chegarasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
zanjirdagi ichki nukleotidaro bog‘larga-endonukleazalar, ohirgi nukleotid qoldiqlariga-
ekzonukleazalar ta’sir qiladi;
bir zanjirli yoki ikki zanjirli nuklein kslotalarni parchalovchilar ;
murakkab efir bog‘lari 3' yoki 5' bo‘lgan holda ta’sir etuvchilar;
nuklein kislotalarni
yoki
bog‘lariga ta’sir etuvchilar;
5' - F – N – F – N – F – N – F – 3'
-guruh
-guruh
N – nukleozid; F – fosfat.
purin yoki pirimidin azot asoslari bo‘yicha ta’sir etuvchi fermentlar;
restriktaza asosida ta’sir etuvchi enzimlar.
DNK va RNKlarning degradatsiyasi gidrolitik va fosforilitik nukleazalar ishtirokida sodir
bo‘ladi. Fosforilitik parchalanishda jumladan, RNK molekulasidan nukleotid qoldig‘i noorganik
fosfat kislotasiga uzatiladi.
RNK
n
+ N
3
RO
4
RNK
n-1
+ NDF (nukleoziddifosfat)
Ushbu reaksiya hujayradagi noorganik fosfat kislota konsentratsiyasini bir me’yorda
saqlanishida hizmat qiladi.
94
RNK –aza va DNK-a’zalarning hujayradagi vazifalari bir xil bo‘lmaydi. Masalan,
pankreatik ribonukleaza (RNK – aza I ) egzo-va endonukleaza xususiyatiga ega bo‘lib, turli xil
RNK larni parchalaydi. Bular bilan bir qatorda yuqori spetsifik to‘qimali RNK-azalar bo‘lib, ular
RNK-dagi muayyan bog‘larini uzishda xizmat qiladi. Bu reaksiya ribosom va transport RNK
larni shakllanishida ishtirok etadi.
Oshqozon osti bezining tarkibidagi DNK - aza bir zanjirli molekulasini 5'
tomonidagi
fosforil guruhidan boshlab oligodezoksiribonukleotidlargacha parchalaydi. Taloq tarkibida
aniqlangan DNK-aza II, DNK ning ikkita zanjiridagi 3'- 5'- fosfodiefir bog‘larini katalizlab, 3'-
fosfooligonukleotidlarni hosil qiladi.
Restriktaza fermentlari DNK-azaga o‘xshab, DNK molekulasini depolimerlash jarayonini
muayyan nuqtalardan boshlaydi. Restriktazalar yuqori spetsifiklikka ega bo‘lib, ma’lum azot
asoslari bo‘yicha DNK molekulasini gidrolizlaydi. Bu fermentlar fag va viruslarga tegishli DNK
molekulasini nukleotid qatorini aniqlashda, genetik muhandisligida keng qo‘llaniladigan
rekombinativ DNK (gibrid) tayyorlashda ishlatiladi.
SHunday qilib, oshqozon-ichak yo‘lidagi bir qator fermentlar
ovqatdagi nuklein
kislotalarni nukleotid va nukleozid darajasigacha parchalaydi. Hosil bo‘lgan mahsulotlar qonga
so‘rilib, hujayralarga etkaziladi. Nukleotidlar nuklein kislotalar sintezida ishtirok etishi bilan
birga organizmdagi boshqa metabolitik jarayonlarda ham qatnashadilar.
Nukleotidlar
nukleozidlar, purin va pirimidin asoslari, riboza va dezoksiribozalarga parchalanadi,
yangidan
sintezlanib, bir-biriga o‘tadi. Bu o‘zgarishlar turli fermentlar ta’sirida, bir qator oraliq bosqichlari
orqali sodir bo‘ladi.
