Qiyalik va konuslik. Hayotda va mashina detallarida qiyalik va konusliklar ko‘plab uchraydi. Masalan, imoratlarning tomlari, temiryo‘l relslaridagi qiyalik, chelak, gaz jo‘mragida tiqin, faskalarda konuslik qo‘llaniladi (7.6- chizma).
Qiyalik. To‘g‘ri burchakli uchburchakning giðotenuzasi bilan gorizontal kateti orasida hosil bo‘lgan o‘tkir burchak qiyalik deyiladi. Chizmalarda qiyalik ikki sonning bir-biriga nisbati ko‘rinishida yoziladi. Qiyalikni aniqlovchi sonlar oldiga „Qiyalik“ so‘zi yoki „F“ shartli belgi qo‘yiladi. Qiyalik burchagi to‘g‘ri burchakli uchburchak katetlari BC va AB ning nisbatiga teng (7.7-chizma), ya’ni BC/AB yoki = H/f.
d
D
Misol. 1:5 nisbatdagi qiyalik yasalsin. Buning uchun katetlarining nisbatlari 1:5 bo‘lgan to‘g‘ri burchakli uchburchak yasaladi. Bu yerda vertikal kateti bir bo‘lakka, ya’ni 10 mm ga, gorizontal kateti besh bo‘lakka, ya’ni 50 mm qilib olinadi (7.7-chizma, b). 7.7-chizma, d da 10% (foizli) qiyalikka misol keltirilgan.
Konuslik. Gaz jo‘mragi tiqinining konusliligi ikkala asos diametrlari ayir-
masining ular orasidagi masofaga bo‘lgan nisbatiga teng, ya’ni
k D d 2i
h
(7.8-chizma). Bu yerda qiyalik konuslikning yarmiga teng bo‘ladi.
Chizmalarda konuslik qiymatini belgilovchi sonlar oldiga „Konuslik“ so‘zi yoki „<1“ belgisi qo‘yiladi. Konuslik belgisining o‘tkir burchagi (uchi) konus uchi tomonga qaratib chiziladi.
Diametri D va uzunligi l bilan belgilangan konusning konusliligi tenglama bo‘yicha aniqlanadi (7.9-chizma, a). Kesik konusning ko-
nusliligi
k D d
h
bilan aniqlanadi (7.9-chizma, b).
Misol. Chizmada ko‘rsatilgan detal konussimon qismining konusliligini
aniqlang. Buning uchun
k D d 20 –12 8
yoki 20% bo‘ladi (7.10-
chizma).
h 40 40
d
D
D
d
D
To‘g‘ri burchakni qanday yasash mumkin? 30° li burchakni-chi? 120° li burchakni-chi?
Burchakni teng ikkiga bo‘luvchi chiziq qanday ataladi?
Uchburchakliklar yordamida 30°, 60°, 90° va 120° li burchaklarni yasang.
To‘g‘ri burchakni sirkul yordamida oldin teng ikkiga, so‘ngra teng uchga bo‘ling.
Qiyalikni hosil qiluvchi sirt aniqlansin?
|
