Innovatsion texnologiyalar
Maxsus son, 2022, ISSN 2181-4732
14
ELEKTR TARMOQLARIDA SIFAT KO‘RSATKICHLARI VA ISROFLAR
1
Mahmutxonov S.K.,
2
Qurbonov N.A.,
3
Babayev O.E.
Mahmutxonov Sultonxo‘ja Komolxo‘ja o‘g‘li «Elektr ta’minoti» kafedrasi assistenti, Toshkent davlat
texnika universiteti, Toshkent sh. O‘zbekiston Respublikasi E-mail:
sultonmk@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-6738-8463
2
Qurbonov Nurali Abdullayevich –
assistant, Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti,
Qarshi sh.O‘zbekiston Respublikasi. E-mail:
nurali4717772@gmail.com
https://orcid.org/0000-0003-3226-6287
3
Babayev Otabek Elmurodovich – assistant. Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti Qarshi sh.,
O‘zbekiston Respublikasi. E-mail:
otabekelmurodovich@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-1265-1316
Annotatsiya: Maqolada elektr energiya sifatini energiya isrofiga ta’siri masalalari ko‘rib
chiqilgan. Jumladan, isroflarning tarkibiy qismlari va ularning kelib chiqish sabablari o‘rganilgan.
Nosinusoidal va nosimmetrik rejimlarda qo‘shimcha isroflarni yuzaga kelishi va ularni bartaraf
usullari ko‘rsatilib, isroflarning eng kichik qiymatiga mos keladigan optimal kuchlanish qiymatlari
elektr tarmoqlarining tuzilishi va ish rejimlariga bog‘liqligi keltirilgan.
Kalit so‘zlar: elektr energiya sifati, elektr tarmoqlari, elektr energiya isrofi, nosinusoidal va
nosimmetrik rejimlar.
Abstract: The article discusses the impact of electricity quality on energy waste. In particular,
the components of losses and their causes were studied. In non-sinusoidal and asymmetric modes, the
occurrence of additional losses and methods for their elimination are shown, as well as the optimal
voltage values corresponding to the smallest loss value, depending on the structure and operating
modes of electrical networks.
Keywords: power quality, electrical networks, power losses, non-sinusoidal and asymmetric
modes.
Kuchlanish va chastotaning og‘ishi, kuchlanish va toklarning nosinusoidalligi hamda
nosimmetriyasi kabi elektr energiyasi sifati ko‘rsatkichlari elektr tarmoqlarida
quvvat va elektr
energiyasi isroflariga ta’sir ko‘rsatadi. Hisobot uchun isroflar ∆
texnik, texnologik va tijorat
isroflarga ajratiladi. Hisobotdagi isroflar tarmoqqa yetkazib beriladigan elektr energiyasi va
tarmoqdan olingan hamda iste’molchi tomonidan iste’mol qilingan elektr energiyasi o‘rtasidagi
farqdan aniqlanadi [1-6]. Texnik isrof ∆
Т
, podstansiyaning o‘z ehtiyoji iste’moli ∆
.
, sababli
isroflar va o‘lchash asboblari xatolaridan
kelib chiqadigan texnologik isroflarni tashkil qiladi,
chunki ular tarmoqlar orqali elektr energiyasini uzatish jarayonining texnologik ehtiyojlari va uni
qabul qilish hamda iste’molchiga uzatishda o‘lchov asboblari yordamida
hisobga olish bilan
belgilanadi. Tijorat isrofi quyidagicha topiladi:
∆
К
= ∆ − ∆
Т
− ∆
ўз.эх
, −
ўлч
(1)
Tijorat isrofi «inson omili» ta’sirining natijasi hisoblanib, elektr energiyasini o‘g‘irlash,
iste’mol qilingan energiyani to‘lovini to‘liq yoki qisman to‘lamaslik va boshqalar bilan bog‘liq
yo‘qotishlarni o‘z ichiga oladi.
Texnologik isroflarda elektr jihozlari va o‘lchash vositalarining ish rejimlarida nominal yoki
nominaldan og‘ishlar tufayli qo‘shimcha komponentlar shartli ravishda aniqlanishi mumkin.
Bu isroflarga olib keladigan omillardan biri bu elektr energiyaning sifatidir. Nosinusoidal va
nosimmetrik rejimlarda qo‘shimcha texnologik isroflarni o‘lchashning mohiyati va tamoyillarini
tushunish uchun tizimdagi quvvat balansini hisobga olish kerak.
Quvvat tashkil etuvchilari tok va kuchlanishlarni yuqori garmonikasini tashkil etuvchilarini va
simmetrik tashkil etuvchilari bilan aniqlanadi:
To‘rt o‘tkazgichli tizim uchun (faza toklari va kuchlanishlari)
P
1
=3U
1
I
1
cosφ
1
; P
2
=3U
2
I
2
cosφ
2
; P
0
=3U
0
I
0
cosφ
0
;
(2)
Innovatsion texnologiyalar Maxsus son, 2022, ISSN 2181-4732
15
P
n∑
=
√3U
n
I
n
n=2
cosφ
n
ABC
(3)
Uch o‘tkazgichli tizimlar uchun (liniya toki va kuchlanishlari)
P
1
= 3U
1
I
1
cosφ
1
; P
2
= 3U
2
I
2
cosφ
2
; (4)
P
n ∑
=
√3U
n
I
n
n=2
cosφ
n
(5)
Isroflarni hisoblash va tahlil qilish nosimmetrik tashkil etuvchilarning garmonik yoki ketma-
ketligining mos keladigan chastotasida amalga oshiriladi. Quvvatning aktiv tashkil etuvchisi elektr
energiyasining boshqa energiya turlariga aylanishini tavsiflaydi va uch fazali tizimda nosinusoidal va
nosimmetrik toklar va kuchlanishlar uchun quyidagilarga teng:
P
∑
=P
1
+P
n∑
+P
2
+P
0
(6)
Faraz qilaylik, yuqori garmonikalar energiyasi teskari hamda nol ketma-ketlikda hech qanday
foydali ish bajarmasin. Keyin nosinusoidal, nosimmetrik toklar va kuchlanishlarga ega bo‘lgan elektr
iste’molchilar yoki elektr energiya tizimining bir qismi uchun qo‘shimcha quvvat isroflari, sifatni
buzuvchi quvvatlarni yig‘indisiga teng va u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
∆
қўш
=
+
+ (7)
Qarshiligi R bo‘lgan tizimdagi aktiv quvvat isrofi ∆ qo‘llaniladigan
kuchlanish U qiymatiga
bog‘liq.
∆ =
, (8)
Bu yerdа Р va Q - tarmoq elementi uzatayotgan aktiv va reaktiv quvvat. Salt ishlash holatidagi
quvvat ∆ aktiv o‘tkazuvchanlikra ega bo‘lgan elementdagi o‘tkazuvchanlik g orqali quyidagi
ifodadan topiladi
∆ ≈
в
, (9)
bu yerda
в
— tarmoq elementining kuchlanishi (liniyaning kompensatsiyalovchi
qurilmalari va
boshqalar) yoki transformatorning yuqori tomonidagi kuchlanish. Oxirgi ikki ifodadan kelib
chiqadiki, yuklama tufayli hosil bo‘ladigan isroflarni kamaytirish uchun kuchlanish qiymatini
oshirish ikkinchi holatda esa salt ish holatidagi yuklamani o‘zini qiymatini kamaytirish kerakligini
ko‘rishimiz mumkin. Muayyan elektr energetika tizimi uchun minimal isroflarga mos keladigan
optimal kuchlanish qiymatlari uning barcha kuchlanish sinflari tarmoqlarining
tuzilishi va ish
rejimlariga bog‘liq. 110 kV kuchlanishli tarmoqlarda yuklama isroflari, salt ish rejimi isroflari va
iqlimiy isroflar yig‘indisi bilan solishtirilganda birinchi isrof yuqoriroq, 6 – 35 kV li kuchlanishli
tarmoqdagi salt ish rejimi isrofi va iqlimiy isroflar, yuklama isrofalariga qaraganda yuqoriroqdir.
Shunday qilib, elektr energetikasi tizimining tarmoqlarida kuchlanishni rostlash bo‘yicha chora-
tadbirlarni ishlab chiqish, ulardagi isroflarni tarkibini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.
ADABIYOTLAR
1. Афанасенко, А. С. Оценка влияния потребителей и энергоснабжающей
организации на
искажение напряжения в
точке общего присоединения, Вестник Иркутского
государственного технического университета.– 2011.– №11(58). С. 190-193.
2. Майер, В. Я. Методика определения долевых вкладов потребителя и энергоснабжающей
организации в ухудшение качества электроэнергии, Электричество. – 1994.– №9.
3. Миль, И. А. Использование отраслевой системы стандартизации для повышения качества
электроэнергии в РФ / И. А. Миль // Электричество. – 2013. – №6.
4. Федосов, Д. С. Оценка влияния участников системы электроснабжения на искажение
напряжения в точке общего присоединения, Итоги диссертационных исследований. Том 3.
– Материалы III Всероссийского конкурса молодых учѐных. – М.: РАН, 2011. – С. 161-171.
5. А. И. Сидоренко // Повышение эффективности производства и использования энергии в
условиях Сибири: материалы Всероссийской научно-практической конференции с
международным участием, Иркутск: Изд-во ИрГТУ, 2012. – С. 283-288.
6. Cristaldi, L. Harmonic power flow analysis for the measurement of the electric power quality / L.
Cristaldi, A. Ferrero // IEEE, Vol. 44, June 1995.
