Tarmoq xizmatlari.
Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart internet protokoli (IP)
orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun
ochiq toʻplamidir. Bu maʼlumotlarning asosiy tashuvchi protokoli TCP/IP dir. TCP/IP
oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib, internetda maʼlumot tarqalishida asosiy
oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini minglab akademik, davlat, tijorat va xonadon
tarmoqlari tashkil etadi. Internet elektron pochta, chat hamda oʻzaro bogʻlangan
sahifalar va boshqa Butunjahon oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.
Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro
bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va makondan
qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda global
informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan
barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga ma'lumotni saqlash, eʼlon qilish,
joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush,
videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot
almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika
mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana
boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA)
tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga toʻgʻri
keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy kommunikatsiya
vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga yangi qoʻshimcha kommunikatsiya
vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-yillarda Internet tarmogʻi
uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro tarmoq, asosan, harbiylar va yirik
olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati doirasi bilan cheklandi. Internetning
beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim, akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos
umumiy moliyaviy va intellektual ulushiga bogʻliq boʻldi.
20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani
uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular oʻzaro hamkorlikka doir
qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) boʻlib, global tarmoqni takomillashtirish
uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan tartibga koʻra, har qanday alohida tarmoq
informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali "birinchi punktdan to oxirgi punktgacha" yetib
borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan
qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control Protocol (TCP), File Transfer
Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi.
Internet rivojlanishining dastlabki bosqichida uni, asosan, AQSH mudofaa
departamenti mablagʻ bilan taʼminlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa, asosan, uch
taʼminlash manbai ajralib turdi: xukumat, un-tlar va tadqiqot laboratoriyalari (shu
jumladan mustaqillari ham).
80-yillarda Internet oʻziga xos tarzda universal koʻlamlargacha rivojlana
boshladi. Oʻsha davrda Internet vositasida uzatiladigan informatsiyaning oʻsishi "oyiga
20 foizdan koʻpaytirib borish" shiori ostida bordi. Mac, AQSH ning asosiy tarmogʻi bir
sekundda 165 mln. bayt informatsiyani qayta ishlaydi va uzatadi. Bu surʼat bir sekundda
"Brittanika" ensiklopediyasi"ni uzatish uchun yetarli. 80-yillar oʻrtalarida Internetni
jamoat va tijorat tarmoklariga ulash natijasida Internet tizimi ham koʻlam, ham sifat
jihatidan rivojlandi. 90-yillarda Internet tizimini boshqarish borasida tub oʻzgarishlar
yuz berdi.
Internet standartlar tizimi hisoblanadi. U oʻz faoliyatida oʻzini oʻzi rostlab turish,
oʻzini oʻzi boshqarish falsafasiga rioya qilib foliyat yuritadi. Hozirgacha uni boshqarib
turadigan yagona tashkilot yoʻq. Uning faoliyatiga doir qoidalar kirish mezonlari
sifatida ishlab chiqilgan. Texnik masalalar esa "Internet Engineering Forse (IETL)
kompaniyasining faol ishtirokida hal qilinadi, barcha standartlar "Internet Architecture
Board" (IAB) kompaniyasi tomonidan qabul qilinadi. 20-asrning oxirgi oʻn yilligida
Internet tizimi beqiyos darajada oʻsdi. Agar 80-yillar oxirida Internet tizimiga taalluqli
28000 dan ortiq asosiy kompyuterlar faoliyat koʻrsatgan boʻlsa, 90-yillar oxiriga kelib
ularning soni oʻnlarcha mln.gayetdi. Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni butun
yer yuzi boʻyicha 160 mln. kishini tashkil qildi (1999).
Shveysariyadagi yadro tadqiqotlari markazlaridan biri multi-media tizimining
tarqoq kompyuterlarini yagona tarmoqqa "bogʻlash"ning ancha takomillashgan usulini
ishlab chikdi. U "World Wide Web" ("Jahon oʻrgimchak uyasi") tizimida oʻz aksini
topdi. Bu tizim Internetni oʻziga xos ommaviy axborot vositasiga aylantirdi hamda u
informatsiya texnologiyalari, radio eshittirish va telekommunikatsiya imkoniyatlariga
ega boʻldi. Endi Internet faqat matnni emas, balki tasvirni, suratlarni, rasmlarni, tovush
va videotasvirlarni ham uzatishga, voqea yuz berayotgan joydan toʻgʻridantoʻgʻri olib
berishga ham qodir.
Internet barcha anʼanaviy informatsiya tizimlari – telekommunikatsiya,
teleradioeshittirish, informatsiyalarni xalqaro miqyosda faol almashtirish va h. k.ning
texnologik imkoniyatlarni uygʻunlashtirib qoʻllanganligi uchun u bir necha vazifani –
informatsiya va bilimlar manbai; ommaviy axborot vositasi, insoniyat faoliyatining
barcha sohalari (shu jumladan, taʼlim-tar-biya, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy,
sayyohlik va h. k.) ga taal-luqli informatsiya xizmatlari tizimi; istiqbolli bozor va milliy
kom-paniyalarning xalqaro informatsiya maydoni va jahon bozoriga eng tejamli va
tezkor usulda qoʻshilish imko-nini beradigan vosita vazifasini oʻtaydi.
Jamoat va tijorat tuzilmalari uchun Internetdan foydalanish imkoniyati oshgan
sari provayderlar (Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar),
Internet informatsiyasi isteʼmolchilari soni ham koʻpaymoqda, informatsiya manbai va
ommaviy axborot vositasi sifatida Internet ommalashmoqda. Bularning barchasi
noshirlar, jurnalistlar, informatsiya agentliklari, i. ch. xamda savdo kompaniyalari va
firmalari muhitida raqobatning shakllanishiga ijobiy taʼsir qiladi. Telefon simlaridan
tashqari, optik tolali kabellar, radio tarmogʻi yoki sunʼiy yoʻldosh orqali Internetga
chiqish mumkin boʻldi. Buning uchun Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat
koʻrsatadigan kompaniyalar – provayderlar boʻlishi lozim. Oʻzbekistonda Internetga
ulashga doir informatsiya xizmatlari 1997 yildan koʻrsatila boshladi. Dastlab Naytov
(
http://www.naytov.com
),
Uznet
(
http://www.uznet.net
)
yoki
Istlink
(
http://www.eastlink.uz
)
kabi
provaydkompaniyalar
faoliyat
boshladi
(1999).
Oʻzbekistonda jadal rivojlanayotgan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish sohalari
Internet tarmogʻining aloqa funksiyasidan keng foydalanishga imkon beradi. Internetga
ulangan abonent uydagi yoki ishxonadagi kompyuter orqali, aytaylik, AQSH, Avstraliya
yoki Afrikadagi kompyuterlarga kiritilgan xilma-xil mavzudagi maʼlumotlarni matn,
surat yoki videotasvir koʻrinishida olishi mumkin. Bu maʼlumotlar Internet tizimiga
oldindan kiritiladi. Dunyoning turli chekkalarida joylashgan maxsus ixtisoslashgan
kompaniyalar qidiruvni tezlashtirishga yordam beradi. Ular "qidiruv dvigateli" deb
ataladi, maʼlumotlarning mundarijasini maʼlumotnoma (spravochnik) kabi saqlaydi va
oʻsha maʼlumotlar joylashgan "Internet adresi"ni abonentga beradi. Mazkur adres
boʻyicha maʼlumotlar "Internet varaqchalari" da saqlanadi. Abonent biror maʼlumotni,
mas, "paxta" soʻzini qidiruv dvigateli orqali qidirsa, shu soʻzga tegishli maʼlumotlarni,
paxta bilan ish olib boradigan kompaniyalar roʻyxatini yoki jahon birjasida paxtaning
narxini abonent kompyuterida chiqarib beradi. Internet varakchalari shaxsiy va rasmiy
boʻlishi mumkin. Shaxsiy varaqchalar alohida shaxslar tomonidan tuziladi va shu
shaxslar haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Rasmiy varaqchalar idoralar,
tashkilotlar, kompaniyalarga tegishli boʻladi, ularda hukumat idoralariga doir
maʼlumotlar saqlanadi. Internet orqali savdo-sotiq ishlari, kom-paniyalar xizmatlarini
yoki mahsulotlarni reklama qilishni keng yoʻlga qoʻyish, Internet varaqchalarida suratlar
bilan berilgan mahsulotlarni harid qilish mumkin.
Xalqaro Internet tizimida Oʻzbekiston haqida ham maʼlumotlar bor. Rasmiy
varaqchalardan Oʻzbekiston hukumati varaqchalari, Oʻzbekistonning AQSH dagi
elchixonasi varaqchalari va b. koʻplab rasmiy varaqchalar mavjud. Ularda Oʻzbekiston
Respublikasiga tegishli deyarli barcha maʼlumotlar bor. Bulardan tashqari,
Oʻzbekistonga taalluqli shaxsiy varaqchalar ham mavjud: "Umid" varaqchasi, oʻzbek
estradasi haqidagi varaqcha va boshqa 2000 yil fevral oyidan boshlab Internet efiriga
Oʻzbekiston televideniyesi (Oʻz TV)ning "Axborot" dasturi chiqa boshladi, Oʻz TV
sayti tuzilgan va takomillashtirilmoqda. Informatsiya resurelariga oid koʻp masalalarni
respublikadagi yirik kutubxonalar shu sohadagi Internet tarmogʻi koʻlamiga suyangan
holda hal qiladi. Mas, Tibbiyot kutubxonasi, Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi,
Oʻzbekiston fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasi va boshqa.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Internet"ning xalqaro
axborot tizimlariga kirib borishni taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish
chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori (2001) Oʻzbekistonning bu borada xalqaro
miqyosda oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbekistonda maʼlumotlarni
uzatish milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va OʻzNET tarmogʻidan iborat.
Internetdan foydalanuvchilar soni, mas, AQSH da 55 mln., Xitoyda 55 mln.,
Yaponiyada 8 mln.dan oshib ketdi. Keyingi oʻrinlarni Angliya, Kanada, Germaniya
davlatlari egallagan, RF millionli chegarani egallamoqda. Oʻzbekistonning deyarli
barcha hududlarida xalqaro Internet tarmogʻiga ulanish Oʻz PAK Davlat
kompaniyasining xalqaro kanallari orqali taʼminlanadi. Respublikada 50 ga yaqin
Internet-provayder roʻyxatga olingan. Oʻzbekistonda Internetdan foydalanuvchilar soni
300000 dan ortiq. Internet tizimida Oʻzbekistonning 300 dan ortiq sayti faoliyat
koʻrsatmoqda (2002).[1]
Internet yaratilish tarixi
1950-chi yillar davomida barcha kompyuterlarni yagona kommunikatsion
tarmoqqa ulash ehtiyoji tugʻildi. Bu ehtiyoj markazlashmagan toʻr, navbat nazariyasi va
paketlar kommutatsiyasi kabi sohalarda tadqiqotlarni olib borishga olib keldi. Bu
voqealarning natijasida AQShda ARPANETning paydo boʻlishi voqealarning keyingi
rivojlanishiga turtki boʻldi.
Dastlabki TCP/IP protokoliga asoslangan tarmoq tizimi 1984-yil AQSh Milliy
Fanlar Akademiyasida yaratilib, keyinchalik u NSFNet loyihasiga aylandi. 1995-yil
internetning tijorat versiyalari paydo boʻla boshladi.
1991-yil CERN Butunjahon oʻrgimchak toʻri loyihasini eʼlon qildi. Bu voqea
Tim Berners-Lee tomonidan HTML, HTTPlarning yaratilishi va CERNda dastlabki veb-
sahifalarni paydo boʻlishidan 2 yil keyin sodir boʻldi. 1993-yil birinchi internet brauzer
Mosaicning 1.0 versiyasi paydo boʻldi va 1994-yilda internetga ommaviy qiziqish
tugʻila boshladi. 1996 yildan internet soʻzidan keng foydalana boshlandi, biroq u asosan,
Butunjahon oʻrgimchak toʻrini anglatadi.
Shu bilan birga internet 10 yil ichida juda tez tarqalib ketdi, uning ochiq
arxitekturaga asoslanganligi, birovning mulki emasligi, markaziy boshqaruvning
yoʻqligi uni organik rivojlanishiga sabab boʻldi. hozirda internet insoniyatning eng katta
texnologik yutuqlaridan biri sifatida tan olindi.
Internet provayderlari va ularning vazifalari:
•Internet provayder – Internet tarmog’i xizmatlarini taqdim etuvchi tashkilotdir.
•Internet provayderlarining ikki turi mavjud: Internetga ulanish va ulanish
kanallarini taqdim etuvchi provayder va Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayder
•Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayderlar tomonidan www, elektron
pochta, xosting (veb resurslarni joylashtirish) kabi Internet xizmatlari ko’rsatilmoqda.
•Xozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi bir qancha Internet provayderlari
xizmat ko’rsatmoqda, bular:
•UzNet,
•Sarkor Telecom,
•Sharq Telecom,
•TPS,
•ARS Inform,
•Cron Telecom va boshqalar
Internet tarmog’i xizmatlari:
Internet provayderlar quyidagi xizmatlarini taqdim etadi:
•WWW Internet resurslarini tashkil etish
•E-mail Elektron pochta xizmati
•Web hosting Shaxsiy veb saytlarni Internetga joylashtirish
•Internet conference Internet orqali video muloqot
•Searching Internet qidiruv tizimlaridan foydalanish
•FTP fayllarni almashish protokoli
•IPTV Internet tarmog’i orqali raqamli televideniya
•Internet Haritası. IP telefoniya Internet tarmog’i orqali telefon so’zlashuvlar
Intranet (Intranet) – lokal yoki hududiy taqsimlangan tashkilotning shaxsiy tarmog’i, u
joriy qilingan xavfsizlik mexanizimi bilan xarakterlanadi.
Sayt (Site). Internetda serverlarning joylashgan manzili.
Internetda elektron biznes bilan shug’ullanadigan korporasiyalar ko’p hollarda,
aralash tarmoqlarni shakllantiradilar, qaysikim bu yerda korporasiyalarning ichki
uzellarini qismto’plami Intranetni shakllantiradi, ularning Internet bilan ulangan tashqi
uzellari Ekstranet (Extranet) deb nomlanadi.
Intranetda asosan Internetning Web ilovalari qo’llaniladi:
HTML formatidagi gipermatnlar;
http gipermatni uzatish protokoli;
CGI server ilovalarini interfeysini.
Bundan tashqari Intranetga tarkibiga axborotlarni statistik va dinamik taqdim
(e’lon) qilishni Web-serverlari, gipermatnlarni ko’rish va interpretasiya qilishni Web-
brauzerlari.
Intranet-ilovalarini barcha yechimlarini asosi ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro
aloqasi tashkil qiladigan mijoz-server arxitekturasi hisoblanadi.
Intratarmoqlarga ega bo’lgan tarmoqlar ko’yidagi imkoniyatlarga ega bo’ladilar:
1)Intranet tarmog’ida har bir foydalanuvchi sozlangan ishchi stansiyasidan turib,
Web-serverda joylashtirilgan hujjatlarga kirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu qo’plab
vositalarni tajashni ta’minlaydi;
2)Intranet tarmog’idagi hujjatlar avtomatik qayta yangilanadi. Bundan tashqari
xodimlarning Web-serverda e’lon qilingan xujjatlarga necha marotaba murojaat
qilganliklarinini ham hisobga olib borish imkoniyatini beradi;
3) Aksariyat kompaniyalar Web-brauzer bilan bevosita murojaat qilish mumkin
bo’lgan ilova (dastur)larni tanlaydilar;
4) Web-serverda e’lon qilingan konfidensial hujjatlarga Internet orqali kirish
parol orqali amalga oshiriladi.
Internetga bog’lanish usullari Hozirgi kunda eng ommalashgan internetga
bog’lanish usullariga quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Oddiy modemli bog’lanish(kommutasiyalanuvchi kirish): Dial-Up
2. Raqamli abonent yo’li bilan modemli bog’lanish: ADSL
3. Ajratilgan liniyalar bo’yicha (optik tolali va b.) bog’lanish;
4. Wi-Fi simsiz texnologiyasi orqali bog’lanish
5. Mobile WiMAX simsiz texnologiyasi orqali bog’lanish;
6. GPRS / 4G texnologiyasi bilan- mobil telefon orqali bog’lanish;
7. Sputnik yordamida bog’lanish.
| 