O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIKNI
SAQLASH VAZIRLIGI
Toshkent Farmatsevtika Instituti
Fizika, matematika va axborot texnologiyalari
kafedrasi
MUSTAQIL ISH
Axborot texnologiyalarini va jarayonlarini
matematik modellashtirish fanidan
Mavzu: Internetda axborot qidiruv tizimi
Bajardi:
Po’latova NavolaTekshirdi:
Toshkent 2022
Reja
• 1. Umumiy ma’lumotlar.
• 2. Izlovchi kataloglar.
• 3. Izlovchi ko’rsatkichlar.
• 4. Web hujjatlarni izlash usullari.
• 5. So’rovlar tili.
• 6. E-mail adreslarini izlash.
www.arxiv.uz
• Internetda eng mashhur izlovchi tizimlar, ularning ishlash
tamoyili, afzalliklari va kamchiliklari, Internetda axborot
qidirish usullarini egallash.
• WWW foydalanuvchilar ixtiyoriga bir qancha
hujjatlar to’plamini taqdim etadi. Shuning uchun
foydalanuvchilar oldiga tarmoqda joylashgan hujjatlar
orasidan uning o’zini qiziqtirgan hujjatlarni izlash
masalasi doimo turadi. Ushbu masalani echish uchun
izlovchi tizimlar qo’llaniladi.
• Izlovchi tizimlar maxsus - Web tugundan iborat.
Foydalanuvchi izlovchi tizimga birlamchi Web sahifa
mazmuni haqida ma’lumotlar beradi. Sistema talabga
mos sahifalarga ishoralar ro’yxatini chiqaridi. Izlovchi
tizimlarning ishi bir necha modellarga asoslangan.
www.arxiv.uz
www.arxiv.uz
•
Izlovchi kataloglar va izlovchi ko’rsatkichlar
•
1. Izlovchi kataloglar.
•
Izlovchi kataloglar katta bibliotekadagi tizimli katalogar tamoyili bo’yicha
qurilgan. Izlovchi kataloglarga murojaat qilib, uni asosiy sahifasidan yirik
keng mavzuli kategoriyalarning qisqa ro’yxatini topish mumkin. Masalan:
«Ekonomika i predprinimatelstva», «Iqtisod va tadbirkorlik», «Biziness &
Ekonomy»
•
Кategoriyalar ro’yxatidagi har bir yozuv - bu gipertimsoldir.
•
Izlovchi katalogni navbatdagi sahifasini ochadi, unda ushbu bo’lim
batafsilroq berilgan. Masalan: «Predprinimatelstvennoe pravo» ya’ni
«Tadbirkorlik huquqi» mavzusi bo’yicha istemolchining huquqini
himoyalash, «Reklama va marketing», «Elektron tijorat» va boshqalar
aniqlanadi.
•
Mavzuga kirishni davom ettirib,aniq Web
– sahifalar ro’yxatiga etish
mumkin
•
Izlovchi kataloglarni berilgan mavzu bo’yicha birlamchi, referativ izlash
uchun qo’llaniladi. Ular klassik, eng mazmunli resurslarni izlashni
ta’minlaydi.
www.arxiv.uz
• Dunyoda izlovchi kataloglar soni nisbatan ko’p emas. Bu
ularni ishlatishda ko’p mehnat talab etilishi bilan bog’liq
(izlovchi kataloglar qo’lda yaratiladi). Dunyoda yirik
izlovchi kataloglardan biri Yahoo katalogidir.
• Izlovchi ko’rsatkichlar
• Izlovchi ko’rsatkichlar unikal (takrorlanmas)
maxsus axborotni izlashni ta’minlaydi. Izlovchi
ko’rsatkichning asosiy ish tamoyili kalitli so’z (mavzuni
tayanch atamalari va iboralari) bo’yicha Web-hujjatlarni
izlashdan iborat. Foydalanuvchi izlanuvchi hujjatni kalitli
so’zlar yordamida tavsiflaydi, so’ng izlashga vazifa
beradi. Izlovchi tizim ma’lumotlar omborida saqlanadigan
berilganlarni taqlil qilib, talabga mos Web sahifalar
ro’yxatini chiqaradi.
www.arxiv.uz
• Giperishoratlar bilin birga topilgan hujjatlar haqida qisqa
ma’lumotlar chiqariladi. Ular asosida foydalanuvchi o’ziga zarur
resurslarni tanlab olishi mumkin. Natijaviy (yakuniy) ro’yhat filtrasiya
va tabaqalashtirishga duchor bo’ladi. Veb-sahifani filtrasiyasi
debdeb takrorlanuvchi timsollarni olib tashlash tushuniladi.
Ro’yxatlarni tabaqalashtirishda yakuniy ro’yxatda maxsus tartib
o’rnatiladi, ya’ni eng «foydali» (izlovchi tizim nuqtai nazaridan)
timsollar ro’yxatni boshida, kam foydalisi esa ro’yhat oxirida keladi.
• Hozir jahonda 10 mingdan ortiq izlovchi ko’rsatkichlar mavjud.
Chet elning eng mashhur izlovchi mashinasi Alta Vistadir.
Rossiyada Aport, Rambler va Yandeks quvvati bo’yicha bir xil
bo’lgan izlovchi ko’rsatkichlar ishlab turibdi
www.arxiv.uz
•
Internetda ba’zi bir mashhur izlovchi tizimlar
(search tools)
•
Nomi
•
URL- adres
•
Tavsifi
•
Rus tilida izlovchi tizimlar
•
Aport
•
http://www.aport.ru
•
Oddiy izlash amallarini bajarish uchun samaralidir.
Кengaytirilgan izlashni rivojlangan vositalariga ega.
•
Rambler
•
http://www.rambler.ru
•
Saytlarning reytingini foydalanuvchilarning ularga
murojaatlari soni bo’yicha chiqaradi. Qulay Web-
portal vazifasini bajaradi.
•
Yandeks
•
http://www.yandex.ru
•
Eng mukammal so’rov tiliga ega. Rus tili
grammatikasi qoidalarini bila oladi. Murakkab
izlash vazifalarini shakllantirishda foydalanish
qulaydir.
•
Ingliz tilida izlovchi tizimlar
www.arxiv.uz
•
Alta Visa
•
http://www.alta.visa/
•
Hujjatlarning barcha tildagi juda ko’p tavsiflari bor.
Кonteksli izlash amali uchun qulay va yaxshilardan biri.
Ilmiy adabiyotlarni izlash uchun samarali.
•
Lucos
•
http://www.lucos.ru/
•
Кonteksli va maxsus izlov qulay vositalari bor.
•
Northern ligth
•
http://www.northern/ ligth.com
•
Ilmiy izlov o’tkazish uchun samarali. Web fazoni
qamrab olish koeffisienti eng yaxshilaridan biriga ega.
•
Yahoo!
•
http://www.yahoo.com
•
Jahonning yirik izlovchi katalogi. E-mail adreslarini
izlashni amalga oshiradi.
www.arxiv.uz
•
Foydalanuvchilarni talablarini amalga oshirish uchun har xil izlovchi tizimlar
har xil axborot texnologiyalarni qo’llashi mumkinligini nazarda tutgan holda
axborot qidirishni samarali bajarish uchun ushbu har bir tizimlarni afzalliklari
va kamchiliklarini tasavvur eta olish kerak.
•
4.4. Web hujjatlarni izlash usullari
•
Oddiy, kengaytirilgan, kontestli va maxsus izlash usullarini farqlash
lozim. Oddiy izlash deb bir yoki bir necha kalitli so’zlar bo’yicha Web-
resurslarni izlash tushuniladi.
•
Кengaytirilgan izlashni bajarishda kalitli so’zlarni o’zaro mantiqiy
munosabat operatorlari bog’laydi.Agar oddiy izlash usullari hadan ko’p
natijalar bergan hollarda kengaytirilgan izlashni qo’llaydilar.
•
Кontekstli izlash - aniq jumla (fraza) bo’yicha hujjatlarni
izlashda,.berilgan URL-adreslarga ishoralar hamda xizmatchi maydonlarda
talab etilgan ma’lumotlar bor bo’ladi (masalan sarlavha maydonida).
•
Web sahifani izlashda maxsus izlash qo’llaniladi.
www.arxiv.uz
•
So’rovlar tili
•
Кalitli so’zlar (tayanch atama va iboralar) bo’yicha axborotlar izlashda
ko’pchilik qidiruv tizimlari mantiqiy operatorlarni qo’llashni ko’zda tutuvchi
maxsus so’rovlar tilidan foydalaniladi. Asosiy mantiqiy amallarga and(&)
mantiqiy «I» («va») tegishli. Masalan atama1 and aatama2 – hujjatlarni
izlash, unda atama1 va atama2 bir vaqtda uchraydi. OК (/) - mantiqiy «ILI»
(«Yoкш»). Masalan, atama1 OR atama2 - hujjatlarni izlash, ularda atama1
yoki atama2 albatta uchraydi. Not mantiqiy «NE» («Emas») . Masalan,
atama1 and not atama2 - hujjatlarni izlash, ularda atamalar uchraydi, ammo
atama 2 esa uchramaydi.
•
Eslatma. Кalitli so’zlar orasidagi bo’sh o’rin (probel), har xil izlov tizimlarida
har xil anglanishi mumkin. (ko’pincha mantiqiy «VA» bog’lovchi deb
tushuniladi). Qidiruv tizimlari, qoida sifatida (rus tili sintaksis qoidalariga
asoslanib), so’zlarni istalgan grammatik shaklda izlaydi. So’rovlarni
tuzishda metasimvollardan foydalanish mumkin. * - simvollarini ixtiyoriy
ketma-ketlikni belgilash uchun va ?- birgina ixtiyoriy simvolni belgilash
uchun.ishlatiladi.
www.arxiv.uz
www.arxiv.uz
•
Masalan, slova* - hujjatlarni izlash, ularda (slovo, slovom, slovosochetanie
va sh.o’.) «slovo» simvoli ketma – ketligi bilan boshlanuvchi atamalar
uchraydi. SL?V? hujjatlarini izlash, ularda birinchi ikkita simvoli «SL»,
oxiridan bitta oldingi «V» , uchinchi va beshinchilar istalgan (slovo, slova,
slove, sleva va sh.o’.) atamalar uchraydi.
•
Atamalar qavslar yordamida guruxlashtirilgan bo’lishi mumkin. Qavslar
mantiqiy amallar ta’siri tartibini bildiradi.
•
Masalan, (atama1 & atama2 ) OR (atama3 AND NOT atama4)
–hujjatlarni
izlash natijasida olingan ma’lumotlarda atama1 va atama2 uchraydi, yoki
bo’lmasa atama3 uchraydi, atama4 esa uchramaydi.
•
Xujjatlarni izlash uchun turg’un so’z birikmalari (so’zlarni qat’iy tartibli ketma
– ketligi , jumlasi, iborasi ) mavjud, ularni qo’shtirnoqqa oladilar.Qo’shtirnoqli
so’zni grammatik shakli, qoida sifatida, inobatga olinmaydi. Bazi bir izlovchi
tizimlar so’z birikmalarini yoki bir biridan ma’lum masofadagi so’zlarni izlay
oladi. Ushbu so’z (yoki ifodalar) mavjud hujjatlarni relevantligini oshirib,
barcha so’zlarni (yoki ifodalarni) berishi mumkin. Hujjatni aniq- zonalari
(maydonlari)
– odatdagi matnda, sarlavhada, tavsifida, kalitli so’zlarda va
sh.o’. larda izlash qo’shimcha imkoniyatlarni beradi..
www.arxiv.uz
• Shu bilan birga bitta server yoki bir necha
serverlar bilan ishlashni cheklash mumkin, aniq
URL - adres yoki tasvirlarning fayllariga
giperishoratlar bor hujjatlarni izlash mumkin.
• 6. E-mail adreslarini izlash
• Jaxon kompyuter tarmog’ida elektron
adreslarni izlash uchun mo’ljallangan bir necha
qidiruv tizimlari bor. Ushbu tizimlar ro’yhati va
ularni URL
– adreslari 2-jadvalda keltirilgan.
www.arxiv.uz
•
Elektron adreslarni qidirish uchun tizimlar. 2-jadval.
•
Nomlanishi
•
URL - adres
•
Bigfoot
•
http://www.bigfoot.com
•
Internet Addres Finder (IAF)
•
http://www.ief.net/
•
Yahoo
•
http://www.yahoo.com.rips/
•
WhoWhere ?
•
http://www.WhoWhere ?
•
InfoSpace Directory Service
•
http://www. InfoSpace.com
•
Switchboard
•
http://www Switchboard.com.
•
Moskva va Peterburg shaxar telefon ma’lumotnomasi
•
http://www.interweb.spb.ru/phone
•
Ushbu ma’lumotlar bazalariga chiqish uchun faqat pochta mijozining «Adresnaya kniga» sini
ochish lozim, «Poisk lyudey» tugmasi bosiladi va «Mesto poiska» ro’yhatidan kerakli tizim
tanlanadi.
•
Outlook Express dasturi quvvatli qidiruv tizimlariga to’g’ridan to’g’ri chiqishni ta’minlaydi.
www.arxiv.uz
|