18
O’lchash sohasida keng ko’lamda olib borilayotgan ishlar uning
fan-texnikadagi va kishilik jamiyatining
hayotdagi roli nihoyatda
yuqori ekanligidan dalolat beradi. Va, albatta jamiyatning taraqqiyoti
o’lchashlarning holati va imkoniyatlari va uning metrologik ta’minoti
bilan beligilanadi. O’lchashlar birliligini ta’minlash metrologiyaning
eng dolzarb (ustivor) masalalaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun
ham o’lchashlar natijasida olingan har qanday o’lchash informasiyasi
(o’lchashlar
qanday sharoitda, qanday vaqtda, qaerda o’tkazilishidan
qat’iy nazar) talab etiladigan aniqlikda o’lchashlar birliligini
ta’minlashdek talabga javob bersagina uning ahamiyati va foydasi
ko’proq (yuqori) bo’ladi.
Кo’pgina olimlar o’lchashlarni ahamiyatini yuqori baholaganlar.
Masalan, buyuk rus olimi D.M. Mendeleev
bu haqda shunday degan
edi;
“Har qanday fan o’lchashdan boshlanadi, aniq fanni
o’lchovsiz tasavvur qilib bo’lmaydi”.
U. Кelvin esa o’lchash to’g’risida shunday degan; “Har
qanday narsa uni qay darajada o’lchanish darajasi orqali
aniqlanadi”.
Galilio Galiley o’lchash fanini va uning mohiyatini juda chuqur
anglagan va shunday degan edi:
“O’lchash mumkin bo’lganini
o’lchang, mumkin bo’lmaganiga esa imkoniyat yarating”.
Filosoflarning
talqinicha
fizikaviy
xossalar,
jarayonlarni
tekshirish, o’rganishda eng asosiy yo’l (metod) o’lchashlar
hisoblanadi.
Texnik sohasida esa o’lchashlarning ahamiyati texnologik
jarayonlarni boshqarish, mahsulotning yuqori sifatliligini ta’minlash,
ob’ektni boshqarish, nazorat qilish bo’yicha informasiya hosil qilinishi
bilan belgilanadi.
Endi esa o’lchashlarni fanda tutgan ahamiyati (roli) to’g’risida
to’xtalamiz. O’lchashlar haqidagi fanning
tarixi minglab yillarni
tashkil etadi. Xalq xo’jaligida, ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan
murakkab tizimlarning yaratilishi o’z navbatida xususan metrologiya
va o’lchashlar texnikasining har xil sohalarini rivojlanishi istiqbolini
ochib bermoqda.
Hozirgi kunda o’lchash jarayonlarini avtomatlashtirilishi,
kompyuterlashtirilishi va zamonaviy texnologiyalarning
ishlatilishiga
19
faqat programmalashtirilgan tizimga tayangan holda erishish mumkin.
Zamonaviy metrologiyaning rivojlanishida murakkab empirik
(tanlash, ilg’ash) metodlarini, ehtimollik nazariyasiga tayangan holda
statistik metodlarini qo’llanilishi katta o’rin tutmoqdaki, bu
metrologiyaning ilmiy asoslarini tashkil etadi.
Ilmiy tadqiqot o’tkazishda yoki
ishlab chiqarishda biror
o’lchashni amalga oshirish uchun, avvalo: 1) nima o’lchanishi kerak
yoki o’lchash ob’ekti aniqlanishi kerak va u ob’ekt qanday fizik
kattaliklar
orqali xarakterlanadi; 2) qanday vosita yordamida
o’lchanadi, ya’ni talab etiladigan natijaga erishish uchun eng optimal
(maqbul) variantli o’lchash vositasini ishlatish zarur va nihoyat; 3)
o’lchash qanday aniqlikda olib borilishi zarur. Boshqacha qilib
aytganda, dastavval o’lchash masalasi aniq belgilanib olinishi kerak.
O’lchashlar sanoatning qaysi sohasida
elektro-energetikadami,
mexanika sohasidami, tibbiyot sohasidami, ilmiy izlanishdami va
xokazo kattaliklarni o’lchash aniqligiga qo’yiladigan
talablarni
umumlashgan holda ma’lumotlar orqali berilishi mumkin.
O’lchashlarni yuqoridagi majmui albatta yuqori darajada tashkil
etilgan va zamonaviy asboblar infrastrukturasi bilan jihozlangan
milliy o’lchash tizimi yordamida hamda o’lchashlar birliligini,
ularning ishonchliligini aniqligini ta’minlash shartlari bajarilishi bilan
amalga oshirilishi mumkin.
