1.1- r a s m . X izm at m uddati m obaynidagi xarajatlar to'plangan ch ek li
xarajatlar darajasiga b o g 'liq lig in i ifodalovchi grafik.
T a ’m irla raro optim al bajarilgan ish m iqdorini aniqlash uchun
m ash in alar bajargan ish
m iq do ri — «T» ga bog‘liq ravishdagi
ekspluatatsion xarajatlar — Ex qiym atlarining statistik m a’lum otlari
berilgan b o ‘lishi kerak.
Bu b e rilg an m a ’lum otlarni abssissa o ‘qlariga — bajarilgan ish
m iqdorini soatlarda, ordinata o ‘qi bo'yicha esa — shu qiym atlarga
mos keladigan ekspluatatsion x arajatlar qiymatini qo‘yib, qulay grafik
usulida ko'rsatish mumkin.
E kspluatatsion xarajatlarning m inim al qiymatlarini bilgan holda,
uncha qiyin b o ‘lm agan grafiklar qurish yo‘li bilan ta ’m irlararo b a
jarilgan ish m iqdorini topish m u m k in (1.1-rasmga qarang).
D em ak, agar Ex n = C min so ‘m bo'lsa, u holda optim al bajaril
gan ish m iqd ori N m oto-soatni tashkil etadi.
Bu to p sh iriq n i m atem atik usul bilan ham yechish m um kin.
K o‘p tu rli k o ‘rinishdagi m ate m a tik bog'lanishlar ichida eksplu
atatsion x a ra jatlar Ex ning m ash in alar bajargan ish m iqdori W ga
bogMiqligini ifodalovchi va qoM lanilishi m um kin bo'lgan funksiya
bu Ex = A T 1 ko'rinishdagi darajali funksiyadir. Bu bog‘lanishda, A
va n k o effitsien tlarn in g bajarilgan ish m iqdoriga b o g iiq lig in i ko ‘p
hajm dagi o ‘zgarishlarini ifodalash m um kin.
Agar, E
berilgan bo‘lsa, u holda
■*mm
1 . 2 - r a s m . M ashina tutashmalari (d e ta lla n ) yeyilishining u m u m to m o n id a n
qabul qilingan egri ch izig 'i elem entlari.
B unday tutashm alar (ish q a la n u v c h i juftliklar) ga m iso l qilib
barm oq — vtulka, porshen — gilza, tirsakli val — o ‘zak va shatu n vkla-
dishlari, shpindel roligi — tasm alar va shu kabilami ko‘rsatish mumkin.
1.2-rasmda bitta tutashm ani hosil qiluvchi ikki (bir xil m ateri-
aldan tayyorlangan) detalning yeyilishini ko‘rsatuvchi egri chiziqlar
keltirilgan. Rasmdan ko'rinib turibdiki, tirqish chekli qiym atigacha
kattalashganda tutashm a yaroqsizga chiqariladi, chunki b u n d a uzel
yoki yig‘ish birliklarining b iro r ish holati (xarakteristikasi) keskin
yomonlashadi.
Yeyilish kattaligi ortib bo rg an i sari tutashm aning q o ldiq resursi
(1.2-rasm ga qarang) kamayadi. Yeyilish «U» ning kattaligi yoki tir
qish «S» qiymati chekli qiym atlariga yetganda detai yoki tu ta sh m a
ning resursi batam om tugaydi va bu ndan keyin undan foydalanish
maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.
T raktor, meliorativ, paxta terish m ashinalari va b o sh q a qishloq
xo‘jaligi mashinalarining ham m a detallarini ish xarakteriga k o ‘ra ikkita
mustaqil guruhga ajratish m um kin:
1.
0 ‘zining brakka chiqarish k o ‘rsatkichiga — yeyilishning chekli
kattaligiga ega boMgan detallar. D etallar bundan ortiq yeyilsa, ular
sinib, falokat ro‘y berishi m um kin.
B unday detallarga vtulkalar, sharikli va rolikli podshipniklar ( r a
dial tirqishning kattalashuvi), shesternyalar, yulduzchalar (tishin in g
yeyilishi), paxta terish m ashinalaridagi terish apparatining detallari,
tra k to rlarn in g yurish qism i d e ta lla ri va boshqalar m isol boMishi
mumkin.
2.
O xirgi h o lati, y a ’ni ish q a la n u v ch i detallari o rasidag i t i r
q is h n in g c h e k li q iy m a ti, o d a td a , d e ta lla rn in g s in ish ig a o lib
k e lm a s d a n , uzel, agrégat yoki b u tu n m ashinaning tex n ik y ox ud
iq tiso d iy tavsiflari b uzilish ig a sab ab bo'ladig an yig'ish birligi ( tu -
ta sh m a ).
C hekli yeyilish Ur yoki chek li tirqish Sr deb shunday yeyilish
yoki tirqishga aytiladiki, b u n d a detal yoki tutashm a oxirgi holatga
keladi. M ashinaning texnik yoki iqtisodiy ko‘rsatkichlari keskin yom on-
lashuvining oldini olish uch u n detal yoki tutashm adan bundan ke-
yin foydalanmaslik kerak.
Shunday qilib, detal yoki tutashmalarning oxirgi holati foydalanish
jaray o n id a chekli yeyilish yoki tirqishning namoyon bo'lishi bilan
belgilanadi. T a’mirlash chog‘ida mashinaning ishlash qobiliyatigina emas,
uning ta ’mirlashlararo resursi ham tiklanadi. Demak, ta’mirlash jarayoni
da qoldiq resursi m ashina yoki agregatning ta’mirlashlararo resursiga
teng yoxud undan ortiq b o ‘lgan detallar, yoki tutashm alargina b u n
dan keyin ishlatish uchun m ashinada qoldiriladi. Binobarin, ta ’mirlash
cho g ‘ida detallar va tutashm alarning oxirgi holati endi chekli emas,
balki «ta’mirlashda ruxsat etilgan» yoki oddiygina qilib «ruxsat etilgan»
deb ataluvchi yeyilish Utt yoki tirqish Sre qiymati bilan belgilanadi.
D etal yoki tutashmaning qoldiq resursi butun mashinaning yoxud
ayrim yig‘ish birligining ta ’m irlashlararo resursiga teng b o ‘lgan yeyilish,
yoxud tirqishga ruxsat etilgan yeyilish Uie yoki tirqish 5re deb ataladi.
C hekli va ruxsat etilgan yeyilishlar va tirqishlarning qiymatlari
m axsus ta d q iq o tla ro ‘tkazish h a m d a keyin stendlarda va xo'jaliklarda
sinab k o ‘rish yo'li bilan an iq lan ad i. Ko'pgina traktorlar va qishloq
xo‘jaligi m ashinalarining detallari ham da tutashm alari uchun chekli
va ruxsat etilgan yeyilishlar h a m d a tirqishlar qiym atlari davlat joriy
va butkul ta ’mirlash texnologiyasi ilmiy tekshirish instituti (va uning
shoxobchalari) nashrlarida keltirilgan.
T rak torlar, paxta terish m ashinalari va boshqa turdagi qishloq
x o ‘jaligi m ashinalarining oxirgi holati ham da yig‘ish birliklari quyi-
dagilar bilan ifodalanadi:
1) m ashinaning birinchi yoki navbatdagi ta ’m irlashga b o ‘lgan
talabi bilan;
2) m ashinani hisobdan chiqarishning maqsadga muvofiqligi bilan;
3) m ashina tuzilishining m a ’naviy eskirishi bilan.
Shunga ko ‘ra m ashinaning yoki yig'ish birligining chidam liligi
(resursi va xizm at muddati) quyidagi turlarga b o'linadi:
ta ’m irlashgacha, ya’ni foydalanila boshlanganidan to birinchi
ta ’m irlashgacha boMgan chidam lilik;
t a ’m irlash g ach a, ya’ni avvalgi t a ’m irla sh d a n to n av b atd ag i
ta ’m irlashgacha bo‘lgan chidam lilik;
to ‘liq, ya’ni foydalanila bo shlanganidan to hisobdan chiqaril-
gungacha b o ‘lgan chidamlilik.
Oxirgi holatning kelishi m ashin an ing ishonchlilik darajasi pasa-
yishi, uning eskirish jarayoni bilan cham barchas bog‘liq.
«Ishonchlilik darajasi» deganda tayyorlash vaqtida m ashinaga kiritil-
gan va u ishlaganda sarflanadigan ham da ta ’mirlash jarayonida tiklana-
digan buzilm asdan ishlash, chidam lilik, ta ’mirlashga yaroqlilik va
saqlovchanlik kabi barcha ko‘rsatkichlar majmuyi tushuniladi.
M ashinaning ishonchlilik ko ‘rsatkichining yuqoriligi uning narxiga
ekvivalent b o ‘lib, um um lashgan tarz d a pul birliklari o ic h a m la rid a
berilishi mumkin.
M ashinadan foydalanish ja ra y o n id a uning ishonchlilik darajasi
pasayib borishini «eskirish» deb atash qabul qilingan. M ashina yoki
yig‘ish birligi eskirishining asosiy ko'rsatkichlari ishonchliligining
pasayish tezligi ortishi ham da ta ’m irlashlararo resursining kam ayi-
shidan iborat.
Detallar o ‘lchamlari va geom etrik shaklining o ‘zgarishi m exanizm -
dagi ana shu detallaming ishlash xarakteriga turlicha ta ’sir qiladi yoki
mashinadagi har bir asosiy qism detallarining (dvigatel, harakat-
lanuvchi qism , terish apparati ish organlarining) yeyilishi ular m exa-
nizm larining jadal yeyilishiga, ish organining ish sifati pasayishiga va
iqtisodiy ko'rsatkichlarining yom onlashuviga olib kelishi m um kin.
Yuqorida aytilganlarga asosan, detai va tutashm alam ing ruxsat etil-
gan chekli yeyilishini aniqlash u c h u n [28] quyidagi m ezo n lar ko 'zd a
tutiladi: 1) texnik mezon (detallarning yeyilishi); 2) ish sifati (tex-
nologik jarayonning barqarorligi); 3) iqtisodiy mezon. Ana shu m ezon-
lardan foydalanishda shuni n azard a tutish kerakki, garchi ulardan
har birini istalgan detal (tu ta sh m a )n in g ruxsat etilgan yeyilishini
aniqlash uchun q o ‘llash m u m k in b o ‘lsa ham, m ashinaning vazifasiga
qarab ulardan faqat bittasigina undagi muayyan qism detallad uchun
asosiy m ezon bo'ladi, qolgan m ezonlardan esa ular uchun am alda
foydalanib b o ‘lmaydi yoki u lar yordam chi nazorat aham iyatiga ega
bo ‘ladi.
Ish organlarini bevosita boshqaradigan aksariyat m exanizm larni
tashkil qiluvchi uzatish m exanizm lari va ish organlarining o ‘zi uchun
ish sifati asosiy m ezon b o ‘lsa, dvigatelga yonilg‘i uzatish, uning
yonish jarayonlarini, shuningdek, yonish mahsullarining chiqib ketish
jara y o n la rin i boshqaruvchi m exanizm lar uchun esa iqtisodiy m ezon
(m ash in an ing ish unum i, ish ashyolari sarfi) asosiy b o ‘lib hisobla-
nadi. M uayyan detai yoki tutash m an ing ruxsat etilgan chekli yeyil-
ishini eng a w a lo asosiy m ezo n b o ‘yicha aniqlash lozim . Shundan
keyingina, yuqorida aytilganidek, qolgan ikki nazorat m ezonini ham
hisobga olish maqsadga m uvofiqdir (agar m um kin b o ‘lsa). Ushbu
m asalani batafsilroq ko‘rib chiq am iz.
| 