o'qituvchilar ham foydalanishlari mumkin

Mashinaning sifati o ‘z vazifasini bajara olishi bilan birga, uning 
ishonchlilik ko‘rsatkichi, ya’ni eng kam vaqt, m ehnat va moddiy vosi- 
talar sarflab ishlash qobiliyati bilan tavsiflanadi. Shunday qilib ishonch- 
lilikning xususiyatlari bo‘lmish buzilmaslik, chidam lilik, ta ’mirboplik 
va saqlanuvchanlik bugungi kunda mashina-traktor parkining sifatini tavsif- 
lovchi asosiy texnikaviy-iqtisodiy ko'rsatkichlardan b o ‘lib qoldi.
Mashina ishlanmasi va uning texnikaviy ho lati o'rtasidagi o ‘zaro 
bog'lanish tasodifiylik xossasiga ega. Shu boisdan m ashinaning ishlash 
qobiliyatini tiklash borasidagi barcha ishlar ehtiyojga ko‘ra, ularga tex- 
nik holatiga bog‘liq ravishda texnikaviy xizm at k o‘rsatish ishlari esa 
majburiy texnik xizmat ko'rsatish tizim i asosida o ‘tkazishni talab 
qiladi.
M ashinalar ishonchliligining k o 'rsatk ich lari ehtim oliy m iqdor 
kategoriyalariga tegishlidir va ishonchlilikka hisoblashda ehtimollar naza- 
riyalari va matematik statistika usullaridan foydalanilgan holda ulaming 
o'rtacha qiymatlarini aniqlash bilan birga taqsimot chegaralarining ishonch 
chegaralarini ham aniqlash tavsiya etiladi.
1995- yildan boshlab texnika oliy ta ’lim tizim ida «Agroinjeneriya» 
kulliyotlarida bakalavriatura yo'nalishida «Ilmiy tadqiqot asoslari» (ITA) 
hamda magistratura mutaxassisliklarida «Agroinjeneriyada ilmiy-tadqiqot 
asoslari» (AITA) fanlari o ‘rganilishi lozim bo 'lg an maxsus fanlartarki- 
biga kiritilgan.
Hozirgi kunda bu ikki fan bo'yicha o ‘zbek tilida yaratilgan o ‘quv 
qoMlanmalari va m a’ruzalar to ‘plamlarining yo'qligi bakalavr va magistr- 
laming puxta bilim olishlarida jiddiy qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.
Shu sababli mazkur to‘plam o ‘zbek tilida yuqorida qayd etilgan fan 
dasturlari asosida yozilgan bo‘lib, bakalavr va magistrantlar bilan birgalik- 
da o‘qituvchilarga ham yordam beradi deb umid qilamiz.
Unda ishonchlilikning fizik asoslari, m ashinaning fizik va m a’naviy 
eskirishi, ishqalanish nazariyasi, mashina detallarining yeyilishi qonun- 
lari, detallar resursini tiklash-texnologík jarayonlari, tadqiqot obyektini

tanlash va rejalar tuzish, ishonchlilikning miqdoriy tavsifi, mashinani 
ishonchlilikka sinash, ilmiy axborotlarni to‘plash va ularga matematik- 
statistik ishlov berish, mashina resursini oshirishning nazariy va uslubiy 
asoslari yoritilgan.
Darslikning ikkinchi nashri respublika agrar sohasi majmuasidagi is- 
lohotlar natijalarini va yangi joriy etilgan texnika va texnologiyalami e’tiborga 
oigan holda tayyorlandi. Adabiyotlar ro‘yxati esa «Internet» tarmog‘idan 
olingan yangi m ateriallar asosida tuzilgan.
Darslikda turli tillardan olingan qisqartma so‘zlar qora harflar bilan 
ajratib ko'rsatilgan.
Birinchi nashri «Mashinalar ishonchliligi va ularni ta’mirlash asos­
lari» 1994- yili « 0 ‘zbekiston» nashriyotida (kirill imlosida) chop etilgan.

KIRISH
0 ‘zbekiston Respublikasi m u sta q il deb e ’lon q ilin g an d an so ‘ng 
dehqo n ch ilik va melioratsiya so h asid a k o ‘plab o'zgarishlar r o ‘y b er- 
di. Ju m la d a n , dehqonchilik tizim i o ‘zgardi — «paxta- d o n -ta k ro riy
ekinlar» tizim i joriy etildi. D e h q o n c h ilik d a va m eliorativ ishlarni 
mexanizatsiyalashtirish, ya’ni q o ‘l m ehnatini m ashinalar zim m asiga 
yuklash borasida ijobiy o ‘zg arishlar, yangilanishlar b o ‘ldi. A Q S H , 
Angliya, O lm oniya, Rossiya, Y ap o n iy a, Bolgariya va b o sh q a xorijiy 
m am lakatlarning firmalarida ishlab chiqarilayotgan yuqori u n u m li, 
chidam li (yeyilishga va saqlashga), ishonchlilik k o ‘rsatk ich lari y u ­
qori, t a ’m irlashga va saqlashga m oslashganligi va «ergonom ik» 
ko‘rsatkichlari zam on talablariga ja v o b beradigan m ash in alar, dvi- 
gatellar va turli sodda m ash in alar (plug, seyalka, skreper, b u ld o z- 
e r va b o sh q a la r)n in g k eltirilish i yangi tex n o lo g iy alar va yangi 
o ‘sim liklar navlarini joriy qilish im k o n in i berdi. U lard an u n u m li 
foydalanish va texnik servis x izm atlarin i tashkillashtirish m aqsadida 
respublikam izda « 0 ‘zagrom ashservis» kom paniyasi (uy ushm asi) 
tuzildi h am d a viloyatlar va tu m a n la rd a uning b o ‘lim lari tash k il q i- 
lindi, hozirda tum anlarda a ltern ativ k o ‘rinishda turli m a sh in a -tra k - 
to r parklari mavjud.
U shbu darslik kadrlar tay y o rlash m illiy dasturi ta la b la rig a m u- 
vofiq uzluksiz ta ’lim tizim ida jo riy etilg an yangi davlat s ta n d a rt- 
lariga m os holda va «Uzluksiz t a ’lim tizim i uch un o ‘quv a d a b iy o t- 
larining yangi m odelini y a ra tish konsepsiyasi» talab lari asosid a 
yozildi.
Darslikda keltirilgan materiallar dehqonchilik va melioratsiya ishlarini 
mexanizatsiyalash va ularda qo‘llaniladigan mashinalar, traktorlar, kom -
1 
baynlar, paxta terish, meliorativ va qurilish mashinalari h am d a sodda 
agregatlardan foydalanish, ulam i t a ’m irlash, detallarning yeyilishi, 
qayta tiklash va saqlash, shuningdek, ishonchlilik ko‘rsatkichlarini oshi-

rish bo'y icha faoliyat ko‘rsatayotgan ilmiy va pedagogik kadrlar, uslu- 
biy xodim lar, respublika miqyosidagi agrar soha bilan bog'liq oliy 
o ‘quv yurtlari kafedra va fakultetlarining mutasaddi xodimlari ychun 
darslik va dasturilamal sifatida tayyorlangan. Yetarli intellektual salohiyatga 
ega, m ashinalar ishonchlilik ko‘rsatkichlari (buzilmasdan ishlashi, pux- 
taligi, chidamliligi, ta ’m irbopligi va saqlanuvchanlik xususiyatlari) va 
ulard an samarali foydalanish, ta ’mirlash, tiklash texnologik jarayon- 
larini ilm-fanning zamonaviy yutuqlari asosida o'zlashtirib, erkin fikrlab 
m ushohada yurita oladigan shaxslami (bakalavr, magistr va aspirantlar- 
ni) tayyorlash m aqsadida darslikning ikkinchi (birinchi nashri 1994 
yilda « 0 ‘zbekiston» nashriyotida «Mashinalar ishonchliligi va ulami 
ta ’m irlash asoslari» nom i bilan chiqqan) nashri tayyorlandi. Darslik 
ilm -fa n jad a l taraq qiy e ta y o tg a n , deh q o n chilik da irrigatsiya va 
m e lio ra ts iy a s o h a la rid a m a s h in a la rd a n fo y d a la n is h d a , u larn i 
t a ’m irlash va saqlashda b ilim larn in g tez yangilanib borishi talabalar 
oldig a ularni jadal egallash bilan bir qatorda, m u n tazam va m us- 
taq il ravishda bilim o lish n i, shuningdek, fan b o 'y ic h a olinayotgan 
bilim ni bosqichm a-bosqich boyitish va mukammallashtirishni ta ’min- 
laydi. D arslikda d eh q o n ch ilik va meliorativ m ashinalam i ta ’mirlash, 
u larn in g ishqalanuvchi ju ft qism lari va d etallarining yeyilishi, de- 
ta lla rn i tiklash b ir-b irig a m a n tiq a n bog‘liqligi va ketm a-ketligi 
t a ’m in la n g a n te x n o lo g ik ja ra y o n la ri, to 'liq a m a liy va nazariy 
m a ’lu m o tla r k e ltirilg a n , sh u n in g d e k , a m a liy -ta jrib a m ashqlari 
m a z m u n i, talabalar b ilim i, uquvi va ko‘nikm alarini nazorat qilish 
b o ‘yicha sinov nazorat savollari berilgan.
Tavsiya etilayotgan darslik fanning tasdiqlangan dasturiga binoan 
tu z ilg a n b o 'lib , u n d a ta la b a la rn in g m atem atika, fizika, kim yo, 
m aterialshunoslik, m ateriallar qarshiligi, qishloq xo'jaligi va m eliora­
tiv m ash in alar, trak to r va avtom obillar fanlaridan oigan bilim lari 
va boshqa sohalar fu n dam ental fanlarining asosiy qonunlari e ’tiborga 
olingan.
D arslik ko ‘rgazm ali tasv irlar, chizm alar, jadvallar, tasviriy ifo- 
d a la r h am d a rasm lar bilan boyitilgan, m ashinasozlik va ta ’mirlash 
k o rx o n a la rin in g , x o ‘ja lik la rd a g i ustaxonalar y u tu q la rin in g aha- 
m iy a ti, texnologik ja ra y o n la rn in g m antiqiy ketm a-ketligi, fanning 
o ‘quv dasturiga m uvofiq b a y o n etilishi ta ’m inlangan.

Darslik shu kurs dasturiga mos holda yozilgan. Unda dehqonchilikda 
qoMlaniladigan, meliorativ ishlarni bajarishda foydalaniladigan m ash i­
nalar to ‘g‘risida fikr yuritilib, ularning ishonchlilik ko‘rsatkichlari, 
nosozliklar turi va ularning paydo b o ‘lish sabablari ko‘rsatilgan. S h u - 
ningdek, ta ’m irlash korxonalaridagi (x o ‘jalik ustaxonalarida) te x - 
nologik jarayonlam ing to‘liq tasnifi berilgan. Darslik m uallifning k o ‘p 
yillik ilmiy-pedagogik tajribalariga asoslanib yozilgan.
Zamonaviy m ashinalarda doim iy texnik xizm at ko'rsatish va u lar- 
ni ta ’m irlash, nosoz uzel, m exanizm va d etallarni a lm a sh tirish , 
moylash, sozlash kabi jarayonlarni bajarish — majburiy holat, c h u n -
ki xo‘jaliklarda bu m ashinalardan b u tu n ish m uddati davrida zav o d - 
dan chiqarilgandek holatda foydalanish m um kin emas.
Hozirgi paytda qishloq xo‘jaligidagi ta ’mirlash va sanoat korxonalari 
(zavodlar) takomillashmoqda. Xo‘jaliklardagi m ashina-traktor saroyiga 
texnik xizmat ko‘rsatish Va ularni ta ’m irlash mashinalardagi so d ir 
boMadigan ishqalanish, moylash, yeyilish va eskirish nazariyalariga asos- 
langan. Bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlar, tadqiqot natijalari ko‘p m arta 
nashr etilgan.
M ashinalar ishonchliligi, ularning yeyilishi, ishqalanishi, b u zili- 
shi, ta ’mirbopligi va saqlashga m oslashganligi to ‘g‘risida ko‘plab ta d - 
qiqotlarolib borilgan. Bularning asoslari shu darslikda jam langan.
llg‘or tajriba, fanlarning nazariy va am aliy qism larini e ’tibo rg a 
oigan holda darslikda mashinalar ishonchliligi asoslari, detallar, ko ns­
truktiv va nokonstruktiv elem entlarning yeyilish asoslari, ta ’m irlash 
texnologik jarayonlari bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Darslikda m ashinalar eskirishi, ishqalanishi, yeyilishi va ish o n c h ­
lilik ko‘rsatkichlari xossalarining aso slari, detallarning n u q so n la ri, 
ularning cheklangan va oxirgi yeyilishlarining o ‘rni berilgan. D e h - 
qonchilik va m elioratsiya sohasida tex n ik a zam onaviy texnologiya 
asosi hisoblanishini e ’tiborga oigan h o ld a , yangi istiqbolli te x n i- 
kalarga q o ‘yiladigan talablar (m e x a n iz a to r-o p e ra to rla r to m o n id a n ) 
va ularga texnik servis ko'rsatishni tash k illash tirish m uam m olari va 
yechim lari to ‘g‘risida fikr yuritilgan.
M ashinalarning ishonchlilik x ususiyatlari qishloq xo'jaligi va 
melioratsiya sohalarini muvaffaqiyatli m exanizatsiyalashda katta a h a - 
Tniyat kasb etadi. Ishonchlilik ko‘rsatkichlarining past bo‘lishi, m ashi- 
naning yaxshi ishlashiga qaram asdan, agrotexnik jarayonlarni sifatli 
amalga oshirishni ta ’minlay olmasligi m um kin.

M ashinalarning ishonchlilik ko‘rsatkichlarini oshirish respublika- 
m izda tobora soni oshib borayotgan fermer (2005- yilda ular soni 
130.000 dan oshib k etdi) xo'jaliklari ishini yaxshilashda katta aha- 
miyatga ega. S huningdek, m ashinalar ishonchlilik ko‘rsatkichlarini 
oshirish, yaxshilash, tex n ik taraqqiyot asosida o ‘zini oqlay olmasligi 
tufayli m ashinalarning narxi ko'tarilishiga olib keladi. Shuning uchun 
ilmiy asoslangan uslub va natijalar asosida mashinalarga oqilona talab- 
lar q o ‘yilishi lozim.
M azkur darslikda xo'jaliklarda foydalaniladigan va meliorativ tex- 
nikalarga (traktorlar, dvigatellar, avtomobillar, don o ‘rish kom bay- 
ni, paxta terish m ashinalari, buldozer, skreper, ekskavator, oddiy 
mashinalar) texnik servis xizmati ko'rsatish bo‘yicha asosiy tushunchalar 
va tam oyillar keltirilgan b o ‘lib, texnik xizm at tizim i (chiniqtirish, 
kundalik, davriy, m avsum iy xizmat ko‘rsatish, joriy ta ’m irlash, but- 
kul (to ‘liq) ta’m irlash, saqlash tartiblari va ulam ing davriyligi b o ‘yicha 
batafsil m a’lum ot berilgan.
Shuningdek, darslik dehqonchilikdagi iqtisodiy islohotlami jadallash- 
tirish va bozor islohotlarini irrigatsiya, melioratsiya va mexanizatsiyalash- 
tirish jarayonlariga tatbiq etishda qishloq xo'jaligida faoliyat ko‘rsatayotgan 
barcha xodimlaming huquqiy madaniyatini oshirish bo‘yicha 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisi tom onidan 1995-2005- yillar mobaynida deh- 
qon, fermer va shirkat xo'jaliklari to ‘g‘risida, shuningdek, «Lizing 
to‘g‘risida» qabul qilingan qonunlami inobatga olgan holda yozilgan. Bunday 
qonunlaming respublikamizda mavjudligi agrar sohamizga xorijiy mam- 
lakatlaming investitsiyalarini jalb etishda katta imkoniyat yaratadi.
M ashina detallarini qayta tiklash ularni joriy va butkul ta ’mirlash 
texnologik jarayon larin i yaratish uchun m ashinalarni tashkil etuvchi 
konstruktiv va n o k o n stru k tiv elem en tlarning ishlash sh aro itin i, 
ishqalanishi va yeyilishi nazariyalarini bilish lozim. Shuningdek, mashi­
nalarning ishonchlilik k o ‘rsatkichlarini (to‘xtovsiz ishlash, buzilmas- 
dan ishlash, puxtaligi, t a ’mirbopligi va saqlanishga moslanganligi) 
yaxshi bilish va aniqlash usullarini o ‘zlashtirish kerak. M ashinalardan 
foydalanishda texnik servis xizm ati ko‘rsatish va ta ’m irlash ishlarini 
bajarishda sarflanadigan m ablag‘lar va ishchi kuchlarini kamaytirish- 
ning quyidagi yo ‘llari mavjud:
— ishonchlilik ko ‘rsatkichlarini va ularni butkul ta ’mirlash sifatini 
oshirish;
— xo‘jaliklarda diagnostika usullaridan va texnik servis xizmati 
ko‘rsatishdan foydalanib detallarning yeyilishi va nosozliklar paydo 
boMishining oldini olish;

— texnik servis xizm atlarini va ta ’mirlash ishlarini bajarishda ish 
unum ini oshirish va resurs tejam korligiga erishish;
— eng asosiy fa k to r— bu butkul ta ’m irlanish sifatini oshirish.
Diagnostika va ta ’m irlash ishlari sifatli holda bajarilgan taqdirda-
gina m ashinalarning zaxira qism lariga b o ‘lgan ta la b n i kamaytirishga 
erishish m umkin.
D arslikning asosiy vazifalarid an biri talab a va m agistrantlarga 
d eh q o n ch ilik va m elioratsiy a ishlarida te x n ik a la rd a n un u m li foy- 
dalan ish , ta ’m irlash jara y o n la rig a b o zo r islo h o tla rin i jo riy etish, 
t a ’m ir xizm ati ko ‘rsatish b a z ala rin in g ish u sulini y a n g ic h a tashkil 
e tish , texn ik alarn in g t o ‘x to v siz ishlashini t a ’m in la s h , m avsum
davom ida ularning ishga shay b o ‘lishini ta ’m in lo v c h i tavsiyalar 
berishd an iborat.
D ehqonchilik va m elioratsiya sohasida fo y d alaniladigan m ashi- 
nalarga texnik xizm at ko‘rsatish va ta ’m irlash hozirgi kunda obyek- 
tiv z a ru riy a t h iso b la n a d i, c h u n k i b u tu n f o y d a la n is h m u d d ati 
m obaynida iste’molchiga xizm at qiladigan m ashina h o zirch a yaratil- 
gani y o ‘q. M ashinalarning eskirish nazariyasi, ish o n ch lilig i, ularni 
ta ’m irlash texnologik jara y o n la ri fanlararo fan b o ‘lib, u quyi bos- 
qichlarda o'qitiladigan ko‘pgina tabiiy va m u handislik fanlari (m ate- 
m atika, fizika, m aterialshunoslik h am da k o n struksiyab op m aterial- 
lar, qishloq xo'jaligi va m elio rativ m ashinalari, tra k to rla r, avtom o- 
billar, dvigatellar va boshqalar) erishgan y u tu q larg a tayanadi.
A grosanoat m utaxassisi c h u q u r kasb tay y org arlig igag ina em as, 
tad q iq o t ishlari b o 'y ich a m uayyan k o ‘n ik m a la rg a ham ega 
boMishi lozim. Talabalar va m agistrantlar d e h q o n c h ilik d a q o ila n i-
ladigan m ashinalar va m elio ra tiv tex n ik alarn in g ish lash qobiliya- 
tini h am d a resursining esk irish in i eng sam arali u s u lla r bilan m av- 
ju d texnika talablariga m uvofiq holda tutib turish va qayta tiklashga 
d o ir bilim va k o 'n ik m a larn i egallashlari za ru r. S h u bo is, q o ‘lin- 
gizdagi darslikdan ta la b a la r q u y id ag ilarn i b ilib o la d ila r degan 
um iddam iz:
1. M ashinalar eskirishi va ishonchliligining n azariy asoslari, uni 
baholash usullari va oshirishning sifatli yoMlarini.
2. Buzilish, ishlamay qolish va nuqsonlarning pay do b o ‘lish sa- 
bablari, ularni aniqlash h a m d a bartaraf etish usullarini.
3. M ashinalarning buzilm asdan (beto‘xtov) ishlash ini, puxtaligi- 
ni, ta ’mirlashga yaroqliligi va saqlanuvchanlik k o ‘rsatkichlarini oshi­
rish usullarini.

4. M a sh in a detallarining ishqalanishi, yeyilishi (tribonika) va es- 
kirishining nazariy asoslarini.
5. Q ishlo q xo ‘jaligi, m eliorativ h am da chorvachilik m ashinalari va 
jih ozlarin i, t a ’m irlash-texnologik uskunalarni, qishloq xo‘jaligi m ah- 
sulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning uskunalarini ta ’m irlashning 
ishlab c h iq a rish jarayonlarini.
6. M a sh in a detallaridagi b o ‘ladigan eskirish, ishqalanish va yeyi- 
lish tex n o lo gik jarayonlari va u larn i tiklash usullarini.
7. T exnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtom atlashtirish 
usullari h a m d a m ehnat xavfsizligi qoidalarini.
8. T a ’m irlangan mashina va detallam ing sifatini baholash usullarini.
9. M a sh in a la r ishonchliligini sinash va uning m iqdoriy ko‘rsat- 
kichlarini aniqlash usullarini.
10. N u q s o n la r va ishlam ay qolish sabablarini aniqlash, tahlil 
qilish h a m d a ularni bartaraf etishni.
11. D e ta lla m i tiklashning to ‘g ‘ri usullarini asoslab berish, sam a- 
rali tex n olog ik jarayonlarni ishlab chiqish, eng m aqbul ta ’m irlash- 
texnologik uskunalarni tanlashni.
12. T a ’m irlash-servis xizm ati k o ‘rsatish bazasini ishlab chiqish, 
bo‘lim larn i loyihalashni.
13. M u han dislik yechim larini texnik- iqtisodiy jih atdan baholash 
va boshqalam i.
llm -fa n va agrosanoat m ajmuasi taraqqiyoti orasida aloqa jam iyat- 
ning bev o sita ishlab chiqarish kuchiga aylanib borm oqda. K itobda 
xo‘ja lik la rd a , turnan ta ’m irlash korxonalarida m ashinalarni t a ’m ir­
lashning asosiy texnologik jarayo n larin i kompleks m exanizatsiyalash 
va av to m atlash tirish usullari bayon etilgan. M ashinalarning eskirishi 
va yeyilishin in g oldini olish sohasidagi eng yangi ishlanm alarga, 
yeyilgan va nuqsonli d etallarni tiklash usullariga ham da detallarni 
ta ’m irlash d a p o lim er ashyolardan foydalanish va shu kabilarga katta 
e ’tib o r b e rilg an .
F an n i o ‘rganish va puxta o ‘zlashtirishni yengillashtirish m aqsadi- 
da kito b d a h a r bir bobdan keyin nazorat savollari keltirilgan. Shu- 
ningdek, a n iq m isollar, nazariy va am aliy qism larning ayrim masala- 
lari, u sk u n a va jih o zlar kitob m uallifi tom onidan o ‘tkazilgan ilmiy 
ta d q iq o tla r asosida bayon etilg an bo ‘lib, ularda m ashinalarnin g 
ishqalanuvchi ju ft qism larida va dvigatel detallarida sodir b o ‘ladigan 
ishqalanishlar, yeyilishlar bayon etilgan.

Darslik kurs dasturlariga m uvofiq, respublika oliy ta ’lim ini qay ta 
qurishga doir hujüatlar talablarini e ’tiborga olgan holda yozilgan.
Kitob m uallifi darslikning sifatini yaxshilash m aqsadida b ild iril- 
gan tanqidiy fikr-m ulohazalar va takliflarni m am nuniyat bilan qabul 
qiladi ham da mushtariylarga o ‘z m innatdorchiligini bildiradi.
M uallif bundan keyin ham kitobning sifatini oshirishga xizm at 
qiladigan barcha taklif va m ulohazalarni bajonidil qabul qiladi. U larni 
quyidagi manzilga yuborishingiz m um kin:
700000, Toshkent shahri Q ori-N iy o ziy ko‘chasi, 
39-uy, 
Toshkent Irrigatsiya va melioratsiya instituti «Gidrom eliorativ ishlari- 
ni mexanizatsiyalash» kafedrasi.

Download 0.53 Mb.