2—Sh.U .Y o'ldoshev
1 7
VI
toifaga butun xizm at m uddatini bajaradigan, tarkibida ancha
ishonchli tarkibiy qism lar bo'lgan mashinalar kiradi. Am m o bu tarkibiy
qism larning uncha ch id am li b o ‘lmagan ayrim konstruktiv elem ent-
larini vaqti-vaqtida alm ashtirib va b a ’zi nokonstruktiv elem entlarini
vaqti-vaqtida tiklab turish talab qilinadi. Bunda m azkur toifaga kiruv-
chi m ashinalardagi u n c h a chidam li bo‘lmagan konstruktiv ham da
nokonstruktiv e lem en tlarn i alm ashtirish oson ekanligi ko'zd a tuti-
ladi.
>
Iste ’m olchilar u c h u n istalgan m ashinaning konstruktiv va tex-
nologik m ukam m alligini m iqdoriy baholash k o ‘rsatkichlaridan eng
m uhim i undagi ko n stru k tiv elem entlar m ustahkam ligining yoki
yeyilishga chidam liligining tengligi koeffitsientidir.
Mustahkamlikning tengligi koeffitsienti Fm ashinadagi boshlang'ich
konstruktiv elem entlarning jam i yaroqliligi J^E¡ qiymatini yoki
jam i narxi X ö qiym atini m ashina butun xizmat m u d d a tin i ishla-
g a n d a yey iladigan a n a shu e le m en tlarn in g ja m i yaroqliligi
ga yoki n a rx i
ga b o 'lish o rq ali a n iq lan ad i:
c
I n f i ,
bu yerda «. — m ashinanin g xizm at m uddati davom ida yeyiladigan
tegishli konstruktiv elem en tlari soni; Q — tegishli konstruktiv ele-
m entning bahosi.
H ar qanday m ashinaning mustahkamligi tengligi koeffitsientini
hisoblash uchun undagi barcha konstruktiv elem entlarning yeyi-
lishiga va xizmat m uddatiga oid m a’lumotlar bo‘lishi kerak. Mashi-
nadagi ko'pgina konstruktiv elementlarning yeyilishi um um an o ‘rganil-
m aganidan yoki keng doirada o ‘zgarib turishidan bu koeffitsientni
aniqlash imkoniyati ju d a cheklangandir. Shu sababli ushbu koeffitsientni
aniqlash uchun ehtiyot qism larni sarflashning o 'rtach a m e’yorlaridan
foydalanish lozim. M azkur m e’yorlar fnashinadan foydalanishning
o ‘rtacha sharoitini va u lar tuzilishining mukammal emasligini, xizmat
ko‘rsatuvchi shaxslar m alakasining o ‘rtacha saviyasini ham da detal-
lam ing ta’mirlashga yaroqliligi va shu kabilami hisobga oladi.
Ushbu m e’yorlar yordam ida avval hamm a alm ashtiriladigan kon
struktiv elem entlar m ustahkam ligi tengligining xususiy koeffitsi-
en ti, keyin butun m ashin an ing mustahkamligi tengligi koeffitsienti
aniqlanadi.
M ustahkamlik tengligining xususiy koeffitsienti f c ushbu form ula
yordamida aniqlanadi:
^
ajb+T Njo'r ’
bu yerda a. — m ashinaning bir nom dagi konstruktiv elem entlari
soni; b — m azkur m e’yor m o‘ljallangan m ashinalar soni (o d atd a
100 ta m ashina); T — m ashinaning yillar davom idagi (bosib o ‘tilgan
yo‘l kilom etri, tergan tonna paxtasi yoki b o sh q a birliklardagi) xiz-
m at m uddati; N .o ‘r — bir yil m obaynida konstruktiv elem entlarni
almashtirishning o'rtacha m e’yori.
Agar ko‘rsatilgan m e’yorlar b o 'y ich a alm ashtiriladigan b a rc h a
konstruktiv elem entlarning xususiy koeffitsientlari bo'lsa, m ashina
m ustahkamligi tengligining um um iy koeffitsienti Fc quyidagi fo r
mula yordamida aniqlanadi:
F _ £ ö.
^ " T o T ’
(1.4.)
fc,
bu yerda Xö, — dastlabki m ashinadagi konstruktiv elem entlarning
um um iy narxi; Q. — alm ashtiriladigan tegishli konstruktiv elem en t-
ning narxi; fc. — tegishli konstruktiv ele m en t m ustahkam ligi teng li
gining xususiy koeffitsienti.
Agar bu qandaydir alohida shartlar (og'irlik param etrlari va boshqa
param etrlar) bilan cheklanm asa, b a rc h a ko n stru k tiv elem en tlari
belgilangan xizm at m uddatiga to 'liq ch id ay d ig an , ya’ni Fe = 1,0
bo'lgan m ashinani konstruktiv elem entlarining mustahkamligi tengligi
bo'yicha eng m ukam m al deb hisoblash kerak.
M ustahkam likning tengligi koeffitsienti tra k to rla r uchun 0 ,3 5 —
0,40, avtom obillar uchun 0 ,45 —0,60, p lu g la r uch u n 0,40—0,45 ,
seyalkalar uch u n 0 ,8 0 —0,85, k o m b ay n lar u c h u n 0,55— 0,70 ni
tashkil etadi. Loyihachilar va tex n o log larn in g vazifasi ana shu qiy-
m atlarni birga yaqin qiym atlargacha ko ‘ta rish d a n iborat.
Shunday qilib ishonchlilik xususiyatlari — buzilm ay ishlashlik,
ko‘pga chidamlilik, ta ’mirlashga yaroqlilik va saqlanuvchanlik — hozirgi
vaqtda m ashina-traktor parkining sifatini bah olovchi asosiy texnik-
iqtisodiy omil hisoblanadi.
M ashinaning ishlanm asi va uning texnik holati orasidagi bog'liqlik
tasodifiydir, sh u n in g u c h u n m ashinaning ishga yaroqlilik xususiya-
tin i tiklash b ila n b o g ‘liq ishlarni ularning texnik holatlari buni
talab etganda, b a rc h a turdag i texnik xizm at k o ‘rsatish ishlarini
esa, ishlanm a m iq d o rid a n kelib chiqib m ajburiy o'tkazish m aqsadga
m uvofiqdir.
M ashin alarn in g ish o n c h lilik ko 'rsatk ich lari tasodifiy q iym atlar
kategoriyasiga k ira d i va ishonchlilikka hisoblaganda nafaqat u la r
ning o 'rta c h a q iy m a tin i, balki eh tim o llik nazariyasi va m atem atik
s ta tistik a u s lu b la rid a n fo y d ala n g an h o ld a « ish o n c h li yeyilish
chegaralari»ni a n iq la s h tavsiya etiladi.
Buyum (m a s h in a yoki uning detali)n in g oxirgi (chekli) holati
bu n d an keyin u n d a n foydalanish m um kin em asligi yoki sa m a -
radorligining pasay ishi yoxud xavfsizlik talablariga k o ‘ra belgilana-
di va texnik h u jja tla rd a izohlanadi (G O S T 13377—67).
D etallar va y ig‘ish birlik larin in g ishlash qobiliyati yo‘qolishiga
asosan ish q alan u v ch i ish sirtlarin in g tabiiy yeyilishi sabab b o ‘ladi.
Yeyilish ja ra y o n in in g d e ta lla r va yig‘ish birliklarining oxirgi
h o la ti y u zag a k e lis h ig a t a ’s irin i k o ‘rib c h iq a m iz . Y u q o rid a
t a ’k id lagan im izdek, oxirgi h o lat yuzaga kelganda b u y um dan b u n
dan keyin fo y d ala n ish m um k in em as.
K o‘plab ilm iy ish la rd a detallar (m ashinalar)ning oxirgi holati
m ezonlarini ilm iy aniqlash g a h arakat qilingan. Bu ishlar ishlam ay
qolishlarni va k o n stru k tiv m ulohazalarni m u han disona oddiy tahlil
qilishga ham da m urakkab texnik- iqtisodiy ishlanmalarga asoslangan.
Detallar o 'lch am larin in g va geometrik shaklining o ‘zgarishi mexa-
nizmdagi ana shu detallarning ishlashiga har xil ta ’sir ko‘rsatadi.
M a sa la n , a g a r d e ta l m a s h in a n in g ish o rg a n i boM sa, bu
o'zgarishlar m ash in a n in g ish sarfi (ekin ekish, paxta terish sifati,
yerlarni tekislash va hokazo) pasayishi, shuningdek ishqalanuvchi
detallarining ja d a l yeyilishiga olib keladi. Shu bilan birga m ash in a
ning m ahsulot birlig in i ishlab chiqarishga sarflaydigan quvvati,
ashyolam ing sarflanishi va shu kabi ish ko‘rsatkichlari ham o'zgarishi
mumkin.
O datda, oxirgi h o lat ishlamay qolishdan iborat b o ‘lib, ularning
ro‘y berishi u yoki bu ish birligining resurslari tugaganligini bildiradi.
Kamida shunday ikki holat mayjudki, bu holatlarga ko‘ra m ezonlarni
birm uncha um um lashgan tarzda berish lozim.
Birinchi holat shu b ilan b og ‘liqki, oxirgi h o lat m ezoni yig‘ish
birligini butkul ta ’m irlashga j o ‘natish zarurligini bildiruvchi m ezon-
dan boshqa narsa emas. T ra k to rla r agregatlari u c h u n ular bajargan
ishning shunday miqdori m ezo n b o ‘lib xizm at qiladiki, shu paytda
butkul ta ’mirlashga jo ‘natilsa, butun xizmat m u ddati m obaynida qili-
nadigan xalq xo‘jaligi xarajatlari eng kam b o ‘ladi.
Ikkinchi holat esa shu bilan bog‘liqki, m uayyan agregatning oxirgi
holati mezonini aniqlash uch u n undan foydalana boshlanganidan beri
jam i qilingan xarajatlar funksiyasini bilish kerak bo'ladi. 0 ‘z navbatida,
bunday funksiya oxiigi holat tushunchasini yangicha talqin qiladi. Masalan,
qandaydir agregatda bir q a n ch a istalgan ishlamay qolishlar yuz bersa-
yu, am m o birorta ham resurs b o ‘yicha ishlamay qolish sodir bo‘lmasa
(odatdagi tushunchada), u holda ana shu ishlamay qolishlam i va trak-
tom ing bekor turib qolishidan ko‘rilgan zararlami b artaraf etishga qili-
nadigan jami xarajatlar shunday katta bo‘lar ediki, bunday paytda oxir
gi holatga kelganini va agregatni butkul ta’mirlash lozimligini ta’kidlash
maqsadga muvofiq bo'lar edi. Qisqa qilib aytganda, b ir qancha istalgan
ishlamay qolishlar o'zining oqibatlariga ko‘ra resurs b o ‘yicha ishlamay
qolishga tengdir, ya’ni oxiigi holat boshlanganini bildiradi.
Am m o real foydalanishda to ‘planib qolgan x arajatlar funksiyasi
ni bilish amalga oshirib b o ‘lm aydigan ishdir, c h u n k i xarajatlar va
zararlarni tegishlicha hisobga olib borib b o im a y d i. M e ’yorida va real
foydalanishlardagi kuzatuvchilar natijalarini b irgalikda tahlil qilish
orqaligina bunday funksiyani aniqlash m um kin. Bu funksiya agrégat
resursini sinovlar yoki kuzatuvlar natijalari b o ‘y icha baholash uchun
m o ‘ljallangan.
Shunday qilib, oxirgi h o lat m ezonlari sinovlar yoki kuzatuvlar
natijalari asosida muayyan yig‘ish birligining resursin i, shuningdek,
muayyan yig'ish birligining ahvolini baholashga moMjallangan.
Aytib o‘tilgan mezonlardan har qaysisi maxsus iqtisodiy-matematik
model bo‘yicha ishlab chiqilgan. Quyida shunday m ezonlam ing mazmuni
traktor agregatlaridan biri m isolida keltirilgan.
1.1-rasm da bajarilgan ishga b o g‘liq b o ‘lgan x a ra ja tla r hajm i
k o ‘rsatilgan. «C»min bilan bajarilgan ish «T» k o ‘rsatilgan b o'lib, u
agregatni ishga yaroqli holatda saqlashga qilingan eng kam xarajatlarga
to ‘g ‘ri keladi. «T» ning bu qiym ati agrégat u ch u n oxirgi holatning
umumlashtirilgan mezoni b o ‘ladi va rejadagi h am da boshq a yiriklash-
tirilgan vazifalarni hal etish u c h u n yaraydi.
| 