2. “ Yengil sanoat” korxonasi uchun berilgan boshlang’ich ma’lumotlar
1-jadval
№
|
Sexlar nomi
|
Toifa
|
Pn
|
|
kt
|
Psol.yor
|
kt.yor
|
|
F
|
kVt
|
kVt
|
m2
|
1
|
Asosiy bino
|
II
|
10000
|
0,6
|
0,3
|
9,1
|
0,95
|
1,3
|
8978,7
|
2
|
Markaziy ashyoviy omborxona
|
III
|
500
|
0,7
|
0,45
|
12
|
0,8
|
1,02
|
2937,06
|
3
|
Tikuv fabrikasi
|
II
|
4500
|
0,65
|
0,7
|
15,6
|
0,95
|
1,17
|
4753,98
|
4
|
Mashinalar binosi
|
II
|
8000
|
0,5
|
0,3
|
3
|
0,8
|
0,73
|
6667,92
|
5
|
Elektrofizik bino
|
II
|
650
|
0,64
|
0,32
|
15,6
|
0,95
|
1,2
|
1547,91
|
6
|
Ip chiqarish fabrikasi
|
II
|
4000
|
0,8
|
0,75
|
12,4
|
0,85
|
0,75
|
6182,8
|
7
|
Nasosxona
|
I
|
2260
|
0,8
|
0,75
|
12
|
0,85
|
0,75
|
745,2
|
8
|
Yong’in deposi
|
II
|
60
|
0,7
|
0,5
|
14,3
|
0,95
|
1,02
|
2778,3
|
9
|
Ustaxona
|
III
|
750
|
0,75
|
0,5
|
12,4
|
0,9
|
0,88
|
1261,26
|
10
|
Qozonxona
|
I
|
700
|
0,75
|
0,31
|
15,6
|
0,85
|
0,88
|
4445,2
|
11
|
Yuqori kuchlanish binosi
|
I
|
5500
|
0,8
|
0,32
|
15,6
|
0,95
|
0,75
|
2778,3
|
Jami
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tizim tranforma-torning quvvati (mVA)
|
|
40
|
|
|
|
|
|
|
Tizimning HL
|
|
1,3
|
|
|
|
|
|
|
Podstansiyagacha bo’lgan masofa (km)
|
|
9
|
|
|
|
|
|
|
Masshtab
|
|
1:700
|
|
|
|
|
|
|
2.1 Hisobiy quvvatlarni aniqlash
Zamonaviy sanoat korxonalarining elektr ta’minoti tizimini loyihalashda, yechilishi kerak bo’lgan murakkab texnik-iqtisodiy masalalarning asosini kutilayotgan elektr yuklamalarni to’g’ri aniqlash tashkil etadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini hisoblash har qanday elektr ta‟minlash tizimini loyihalashda birinchi bosqich hisoblanadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini aniqlash elektr tizimiga sarf bo’ladigan kapital mablag’lar, rangli metallar sarfi, elektr energiyasi nobudgarchiligi va ekspluatatsiya xarajatlarini aniqlashi bilan belgilanadi.
Agar hisobiy quvvat oshirib aniqlansa, kapital mablag„larning ortishiga, tanqis bo„lgan elektr qurilmalar va o’tkazgichlarning to’la imkoniyat darajasida ishlamasligiga va elektr energiyasi nobudgarchiligining oshishiga sabab bo’ladi. Yuklamani kamaytirib aniqlash esa elektr qurilmalarining tez ishdan chiqishiga, ayrim agregatlar ish unumdorligining kamayishiga, elektr ta’minoti tizimida nobudgarchiliklarning oshishiga, elektr energiyasi sifat ko’rsatkichlarining yomonlashishiga va elektr ta’minoti tizimi ishonchliligining kamayishiga olib keladi. Shuning uchun kutilayotgan yuklamalarni to’g’ri aniqlash elektr ta’minoti tizimini optimal loyihalashtirishning asosiy omilidir.
Hisobiy aktiv quvvat sifatida shunday davomli o’zgarmas yuklama qabul qilinadiki, uning ta’siridan o’tkazgich haroratining oshishi yoki izolyatsiyaning issiqlikdan eskirish darajasi, kutilayotgan o’zgaruvchan yuklamadagiga ekvivalent bo’ladi.
Hisobiy yuklamalarni aniqlashda quyidagi vaziyatlarga e’tibor berish kerak:
- sex va korxonalarning yuklamalar grafiklari vaqt o’tishi bilan texnologik jarayonni takomillashishi natijasida tekislanib boradi;
- ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash elektr energiya sarfining oshishiga, ya’ni elektr yuklamalarning ortishiga olib keladi;
- sanoat korxonalari elektr ta’minoti tizimlarini loyihalashda ishlab chiqarishning kelajakdagi rivojlanishini, ya’ni korxona elektr yuklamasining yaqin 20 yil mobaynida ortishini hisobga olish kerak.
Elektr ta’minoti tizimilarini loyihalashda kutilayotgan hisobiy yuklamalarni aniqlash uchun ishlatiladigan usullarni ikki guruhga bo’lib qarash mumkin.
Birinchisi, asosiy usullar guruhi bo’lib, hisobiy yuklama quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha aniqlanadi:
- o’rnatilgan quvvat va talab koeffitsiyenti;
- o’rtacha quvvat va yuklamalar grafigining forma koeffitsiyenti;
- o’rtacha quvvat va hisobiy yuklamaning o’rta yuklamadan chetlashishi (statistik usul) – o’rtacha quvvat va maksimum koeffitsiyenti (tartibga solingan diagrammalar usuli).
Ikkinchisi, yordamchi usullar guruhi bo’lib, hisobiy yuklamani topishda quyidagi ko’rsatkichlar asos qilib olinadi:
- mahsulot birligiga to’g’ri keladigan elektr energiyasining solishtirma sarfi;
- korxona maydonining 1 m2 yuzasiga to’g’ri keladigan elektr yuklama miqdori.
U yoki boshqa usulni tanlash, hisoblash usulining joiz xatoliliga qarab belgilanadi. Yaxlitlashtirilgan hisoblashlarda sex iste’molchilarining umumiy o’rnatilgan quvvatlaridan foydalaniladigan usullar ishlati- ladi. Ayrim elektr iste’molchilarning ma’lumotnoma ma’lumotlariga asoslangan holda, yuqoridagi usullar bilan hisoblash nisbatan aniq deb sanaladi.
Hisobiy yuklamani o’rnatilgan quvvat va talab koeffitsiyenti bo’yicha aniqlash taxminiy usul bo’lib, xomaki hisoblashlarda va umumkorxona yuklamalarini aniqlashda ishlatilishi tavsiya etilganligi sababli, ushbu ko’rsatilgan usuldan foydalanamiz va asosiy binoning hisobiy quvvatlarini ko’rib chiqamiz:
- sexning hisobiy aktiv quvvati:
bu yerda,
Pn – o’rnatilgan nominal quvvat (elektr iste’molchilarning texnik pasportida ko’rsatilgan quvvat), (kVt);
kt - mazkur guruh iste’molchilari uchun talab koeffitsiyenti (qiymati ma’lumotnomadan olinadi).
- sexning hisobiy reaktiv quvvati:
bu yerda, tg ning qiymati cos ga mos keladi.
cos - guruh iste’molchilari uchun ma’lumotnomadan olinadigan quvvat koeffitsiyenti:
- guruh iste‟molchilari joylashgan sex maydonining yuzasi:
bu yerda,
a – sex yuzasining eni, (mm);
b - sex yuzasining uzunligi, (mm);
M – sex yoki zavodning masshtabi.
- sexning yoritishiga ketadigan hisobiy aktiv quvvat:
bu yerda,
Рsol.yor - ishlab chiqarish maydonining 1 m2 yuzasini yoritishiga ketadigan solishtirma quvvati, (Vt/m2);
kt.yor - mazkur guruh iste’molchilari uchun yoritishiga ketadigan talab koeffitsiyenti (qiymati ma’lumotnomadan olinadi).
-sexning umumiy aktiv quvvati:
- sexning to’la quvvati:
- sexning hisobiy quvvat koeffitsiyenti:
- sexning hisobiy reaktiv quvvat koeffitsiyenti:
Xuddi shu tartibda, qolgan sexlar uchun hisobiy yuklamalarni aniqlab, jadval ko’rinishiga keltiramiz va natijalarini 2-jadvalga kiritimiz.
2-jadval
N
|
Sexlar nomi
|
Ph
|
Qh
|
F
|
Ph.yor
|
Pum
|
Sh
|
|
|
kVt
|
kVAr
|
m2
|
kVt
|
kVt
|
kVA
|
1
|
Asosiy bino
|
3000
|
3900
|
8978.7
|
77.62
|
3077.62
|
4968.07
|
0,619
|
1.268
|
2
|
Markaziy ashyoviy omborxona
|
225
|
229.5
|
2937.06
|
28.195
|
253.195
|
341.728
|
0,74
|
0,9
|
3
|
Tikuv fabrikasi
|
3150
|
3685.5
|
4753.98
|
70.453
|
3220
|
4894
|
0,655
|
1.153
|
4
|
Mashinalar binosi
|
2400
|
4152
|
6667.92
|
16
|
2416
|
4803.77
|
0,5
|
1.732
|
5
|
Elektrofizik bino
|
208
|
249.6
|
1547.91
|
22.94
|
230.94
|
340.04
|
0,679
|
1
|
6
|
Ip chiqarish fabrikasi
|
3000
|
2250
|
6182.8
|
65.166
|
3065
|
3802.2
|
0,8
|
0,75
|
7
|
Nasosxona
|
1695
|
1271.2
|
745.2
|
7.6
|
1702.6
|
2124.8
|
0,8
|
0,75
|
8
|
Yong’in deposi
|
30
|
30.6
|
2778.3
|
37.743
|
67.743
|
74.333
|
0,9
|
0,48
|
9
|
Ustaxona
|
375
|
330
|
1261.26
|
14.07
|
389.07
|
510.172
|
0,762
|
0,849
|
10
|
Qozonxona
|
217
|
190.96
|
4445.2
|
58.943
|
275.943
|
335.575
|
0,822
|
0,692
|
11
|
Yuqori kuchlanish binosi
|
1760
|
1320
|
2778.3
|
41.174
|
1801.174
|
2233.08
|
0.8
|
0.75
|
2.2 Reaktiv quvvat kompensatsiyasi
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalasi xalq xo’jaligi uchun katta ahamiyatga ega bo’lib, elektr ta’minoti tizimining foydali ish koeffitsiyentini oshirish, uning iqtisodiy va sifat ko’rsatkichlarini yaxshilashda asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda reaktiv quvvat iste’molining o’sishi aktiv quvvat iste’molining o’sishidan ancha yuqori bo’lib, ayrim korxonalarda reaktiv yuklama aktiv yuklamaga nisbatan 130% tashkil etadi. Reaktiv quvvatni elektr uzatuv liniyalari bo’ylab uzoq masofalarga uzatish, elektr ta’minoti tizimi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarining yomonlashuviga olib keladi.
Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatning asosiy qismini asinxron yuritgichlar (iste’mol qilinayotgan umumiy reaktiv quvvatning 60-65%), transformatorlar (20-25%), havo elektr uzatish liniyalari, reaktorlar, o’zgartgichlar (10% atrofida) va boshqa elektr iste’molchilar iste’mol qiladilar.
Aktiv quvvat elektr stansiyalarning generatorlari tomonidan ishlab chiqilsa, reaktiv quvvatni esa, stansiyaning sinxron generatorlari, sinxron kompensatorlar, sinxron yuritgichlar, kondensator batareyalari, elektr uzatuv liniyalari va tiristorli reaktiv quvvat manbalari tomonidan generatsiya qilinadi. Elektr ta’minoti tizimini loyihalashtirish jarayonida, reaktiv quvvat koeffitsiyentining ko’rsatkichi bilan ishlash maqsadga muvofiqdir. Korxonaning reaktiv quvvat koeffitsiyenti qanday bo’lishligini energotizim hal qiladi, chunki reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalasi to’g’ri yechilganda iste’molchilar, elektr uzatuv liniyalari, elektr tarqatuvchi qurilmalar, transformatorlar, o’zgartgichlar va generatorlarni o’z ichiga olgan tizim ishining effektivligi ta’minlanadi.
Reaktiv quvvatning elektr uzatuv liniyalari va transformatorlar orqali uzatish jarayoni elektr energiyasining qo„shimcha nobudgarchiligiga, kuchlanish yo’qotuvining oshishiga va elektr ta’minot tizimiga ketadigan sarf-xarajatlarning ortishiga olib keladi.
Korxona elektr ta’minoti tizmining katta miqdorda reaktiv quvvat bilan yuklanishi, havo va kabel elektr uzatuv liniyalari kesim yuzasining oshishiga va transformatorlar quvvatlarining ortishiga olib keladi.
Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni energotizimdan kam qabul qilishning ikki yo’li mavjud:
- tabiiy usul;
- maxsus kompensatsiyalovchi qurilmalarni ishlatish usuli.
Birinchi navbatda tabiiy usullar asosida reaktiv quvvat iste’molini kamaytirishni ko’rib chiqish kerak, chunki bunda katta miqdordagi xarajatlar talab qilinmaydi.
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalovchi texnik vositalarga quyidagi qurilmalar kiradi: kondensator batareyalari, sinxron yuritgichlar yoki kompensatorlar va ventilli statik reaktiv quvvat manbasi.
Sinxron yuritgichlar qo’zg’atish tokining miqdori nominaldan oshirilganda reaktiv quvvat ishlab chiqariladi.
Sinxron kompensator salt ish rejimida ishlovchi sinxron yuritgich bo’lib, o’qida mexanik yuklama bo’lmaydi va u faqat reaktiv quvvat ishlab chiqarishga mo’ljallangan.
Sanoat korxonalarida kondensator batareyalari ko’p ishlatiladi. Ular 0,22; 0,38; 0,66; 6 va 10 kV li kuchlanishlarga mo’ljallangan bo’lib, bino ichkarisiga yoki tashqarisiga qo’yilishi mumkin. Kondensatorlar bir yoki uch fazali qilib ishlab chiqariladi.
Kondensator batareyalarining reaktiv quvvatni kompensatsiyalashda keng ishlatishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat:
- aktiv quvvatning solishtirma isrofi 0,005 kVt/kVAr gacha kichik bo’lishi mumkin;
- ekspluatatsiyasi va ta’mirlash ishlari oson bajariladi;
- narxi nisbatan arzon;
- og’irligi yengil;
- shovqinsiz ishlaydi;
- elektr iste’molchilar guruhining joylashgan maydoniga o’rnatish mumkin.
Kondensator batareyalari uch fazali tarmoqqa uchburchak shaklida ulanadi. Bunday ulanganda har bir elementdagi kuchlanish qiymati yulduz sxema bo’yicha ulanishga nisbatan 3 marotaba katta bo’lib, ishlab chiqarilayotgan reaktiv quvvatning miqdori esa 3 marotaba ortiq bo’ladi.
Kondensatorlar tarmoqdan uzilganda qoldiq zaryad avtomatik ravishda aktiv qarshilikka zaryadsizlanishi kerak. Zaryadsizlovchi qarshilik sifatida 6-10 kV kuchlanishlarda ikkita bir fazali kuchlanish transformatorlari, 0,38 kV kuchlanishda cho’g’lanuvchi lampalar ishlatiladi.
Asosiy bino uchun reaktiv quvvat kompensatsiya tadbiri o’tkazamiz. Bunda reaktiv quvvat manbasi sifatida kondensator batareyasini qo’llaymiz.
- sex bo’yicha kondensator batareyasining hisobiy quvvatini aniqlaymiz:
- Ph ga to’g’ri keladigan reaktiv quvvat koeffitsiyenti;
- energotizim talab qiladigan reaktiv quvvat koeffitsiyenti, (hisoblashlar uchun cosφ=0,95 bo’lgan holatida =0,328 ga teng deb qabul qilingan).
Yalpi quvvati kVAr hamda 6*УКЛ(П)-0,38-450УЗ+УКН 0,38-150УЗ
markali kondensator batareyasini tanlaymiz.
- sexning qoldiq reaktiv quvvatini hisoblaymiz:
- sexning kompensatsiyadan keyingi hisobiy to’la quvvatini topamiz:
- sex bo’yicha kompensatsiyadan keyingi quvvat koeffitsiyentini aniqlaymiz:
- sexning kompensatsiyadan keyingi reaktiv quvvat koeffitsiyenti:
Xuddi shu tartibda, qolgan sexlar uchun ham reaktiv quvvat kompensatsiyasi tadbirini o’tkazib, jadval ko’rinishida keltiramiz va natijalarini 3-jadvalga kiritamiz.
3-jadval
|