TEXNIKA YULDUZLARI
2022 yil 3 son
texnologiyalarni aytish mumkin. O‘zbekiston ham o‘zining metallurgik
sohadagi bir qator
yechimini topmagan muammolarini
qayta ko‘rib chiqishi zarur. Ishlab chiqarishda yuqori
natijalarga erishishning eng samarali usuli bu - tarkibida temir saqlagan kambag‘al rudalarni
eritishda qo‘llaniladigan boyitish texnologiyasini bugungi kun talabiga mos bo‘lgan balki undan-
da ziyoda ravishda takomillashtirishdir. Shuning uchun po‘lat ishlab chiqarishda boyitish
agregatlarining texnologiyasini takomillashtirishga alohida e’tibor berib kelinmoqda [1-4].
Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra, metallni o‘z ichiga olgan materialni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
tiklash usuli ma’lum bo‘lib, u metallni o‘z ichiga olgan materialni yuklash moslamasi orqali val
o‘choqqa yetkazib berish, qatlam ichidagi konversiya zonasida hosil bo‘lgan
qaytaruvchi gaz
bilan isitish va tiklash, uglerodlashtirishdan iborat. Shaxta o‘chog‘ining pastki qismidan
keladigan tabiiy gaz bilan isitish zonasida metall o‘z ichiga olgan materialni tiklash zonasidan
chiqindi gaz tomonidan olib ketilgan issiqlik bilan qizdirilganda, bunda qizdirilgan metallni o‘z
ichiga olgan material bilan tiklanadi [5-7].
Temir oksidlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamaytirishning yana bir ma’lum usuli bo‘lib, unda
qatlam ichidagi konversiya pechning ichki bo‘shlig‘ida, qatlam ichidagi konvertatsiya zonasida
amalga oshiriladi. Pechda isitish,
kamaytirish zonalari, qatlam ichida konvertatsiya qilish,
karburizatsiya va sovutish mavjud bo‘lib, ularda tegishli texnologik operatsiyalar amalga
oshiriladi. Ishlab chiqarish jarayonini boshlash uchun boshlang‘ich qaytaruvchi gaz ishlatiladi,
ishlab chiqariladi va pechdan tashqarida joylashgan bo‘sh konvertorda isitiladi. Qatlam
konvertatsiyasi ichidagi zonada konversiya jarayoni uchun zarur bo‘lgan harorat darajasiga
erishilganda, konvertatsiya qilinadigan gaz aralashmasi oziqlanadi va u qaytaruvchi gazga
aylanadi [8-17].
Yuqoridagi usullarning kamchiliklari
shundaki, temir oksidlarini kamaytirishda tabiiy gaz
qaytaruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bu hozirgi vaqtda koksdan qimmatroq.
Ushbu tadqiqotning maqsadi kokssiz texnologiya yordamida oltingugurtdan tozalangan
metalllashtirilgan okatishlarni (granulalarni) olishdir. Rudalardan temir ishlab chiqarishda
umumiy xarajatlarni kamaytirish va chiqindi shinalardan metall (ya’ni temir) shnurni olish. Bu
maqsadga koks, ko‘mir va qaytaruvchi rol o‘ynaydigan tabiiy gaz o‘rniga tarkibida ko‘p
miqdorda uglerod, vodorod va oltingugurt bo‘lgan avtomobil shinalari chiqindilaridan
foydalanilishi natijasida erishiladi.
2.1. Tadqiqot obyektlari
Tadqiqot obyektlari sifatida Olmaliq kon-metallurgiya kombinati rangli va qora metallar
rudalarini boyitish fabrikasining tarkibida temir saqlagan chiqindilari tanlab olindi. OKMK AJ
boyitish fabrikasi chiqindisining kimyoviy tarkibi 1-jadvalda taqdim etilgan.
1-jadval. T ajriba uchun tanlangan “OKM K” A J boyitish fabrikasi chiqindilarining
kimyoviy tarkibi, %
Fe
Si
Al
Mg
Ca
Cu
K
S
52,7
25,42
4,98
1,55
4,54
G,871
2,75
G,688
Na
Zn
Pb
Co
Mn
Ti
Mo
Zr
2,G7
2,23
G,643
G,131
G,312
G,273
G,358
G,457
1-jadvalda keltirilgan qiymatlar shuni ko‘rsatadiki, boyitish fabrikasi chiqindisining
kimyoviy tarkibida termirning miqdori sezilarli darajada ko‘p (ya’ni, 52,7%).
Bundan tashqari,
kremniyning miqdori ham sezilarli darajada (ya’ni, 25,42%). Bu holat shundan dalolat beradiki,
mazkur materialning moddiy tarkibi asosan, temir va kremniyning kislorodli birikmalaridan
tashkil topgan.
Boyitish fabrikasi chiqindisi tarkibidagi silikat ko‘rinishidagi temirni ajratib olish
maqsadida dastlab, temirni silikatdan xalos qilish talab etiladi. Ushbu tadqiqotda esa temir
silikatida temir oksidini ajratib olish uchun ko‘machlash usulidan foydalanildi. Silikat tarkibidan
temir oksidini siqib chiqaruvchi reagent sifatida ohak (CaO) tanlangan.
2.2. Tadqiqot m etodlari
44
TEXNIKA YULDUZLARI
2022 yil 3 son
Boyitish fabrikasi chiqindisi tarkibidan temir oksidini siqib chiqarish uchun dastlabki
material tarkibidagi temirning qanday birikma shaklidaligini aniqlash talab etiladi.
Buning uchun
ushbu tadqiqotda miqdoriy analiz usulidan foydalanildi. Bunda 100 g miqdorda o‘lchab olingan
dastlabki material tarkibidagi temir va kremniyning foiz miqdorlarining mol miqdorlari orasidagi
nisbat aniqlandi: nFe=52,7/56=0,941 mol, nSi=25,42/28=0,907 mol. U holda nFe:nSi mol
nisbatlari 1:1 nisbatni tashkil etadi. Bu shundan dalolat beradiki, ushbu mol nisbatiga to‘g‘ri
keladigan temir va kremniyning birikmasi F eO SiO
2
yoki FeSiÜ3 tarkibli mineral hisoblanadi.
Demak, ohak ishtirokida ko‘machlash jarayoni FeSiO3 - temir (Il)-metasilikat birikmasi bilan
olib borildi. Temir (Il)-metasilikat va ohak sistemasida oqib o‘tadigan kimyoviy reaksiyalarning
termodinamik qiymatlarini aniqlashda ThermoBase-2,15 dasturidan va ularning Ellingem
grafigini tuzish maqsadida Microsoft Excel dasturlaridan foydalanildi.
3. N atijalar va ularning muhokamasi
Olmaliq kon-metallurgiya kombinati (ÜKMK) 2-mis boyitish
fabrikasidan olingan
chiqindi tarkibidagi temir oksidli va silikatli minerallar ko‘rinishida ekanligi aniqlangandan
so‘ng bu chiqindini dastlab magnitli usulda fraksiyalarga ajratildi. Tadqiqot ishi uchun dastlab 10
g dan jami 20 g boyitish fabrikasi chiqindisi elektron tarozida tortib olindi. So‘ng uni
granulometrik tahlildan o‘tkazildi. Bunga ko‘ra, dastlabki ruda hovonchada quruq usulda
zarrachalaming o‘lchami 1 mm dan kichik holatga kelguncha yanchildi (1-rasm).
1-rasm. Boyitish fabrikasi chiqindisining granulom etrik tahlili
Magnit toshi yordamida 2 xil fraksiyaga ajratilganda 8,35 g magnitlanmagan fraksiya
qoldi. Demak, magnitli fraksiyaning miqdori 20-8,35=11,65 g ni tashkil etadi. Demak, boyitish
fabrikasi chiqindisi tarkibidagi magnitlanadigan qismi quyidagicha foizni tashkil etadi.