7. Litosfer. Litosfer
ə antropogen təsirlər
Yer Planetinin b
ərk hissəsinin əsas kütləsi Yerin nüvəsi (mərkəzi), mantiyası və Yerin
qabığından ibarətdir. Daxili nüvənin radiusu 1250 km, Yerin həcminin 0,7%, kütləsinin
1,2%-ni t
əşkil edir. Onun bərk cisim olub ərimə vəziyyətinə yaxın olduğu ehtimal edilir.
Nüvənin xarici (kənar) qatı 2900-5000 km dərinlikdə yerləşib bütün Yerin həcminin
15,2%, kütləsinin 29,8%-ni tutur. Onun ərimiş-maye halında olması güman edilir, Yer
nüvəsinin temperaturu 50000 -yə, sıxlığı 12,5 t/m3 -a yaxındır. Yerin mantiyası Yer
qabığı ilə yerin nüvəsi arasındakı təbəqədir, onun aşağı sərhədi təxminən 2900 km
d
ərinlikdə yerləşir, qalınlığı 2 min km-ə yaxındır, əsasən maqnezium və dəmir, ağır
metallardan ibar
ətdir. Yuxarı 199 mantiyanı 60-250 km dərinlikdə ərimiş hala yaxın
bazalt t
əşkil edir. 500 km dərinlikdə temperaturu 15000 , 2900 km dərinlikdə təzyiq
1,35milyon kq/sm2 b
ərabərdir. Yerin qabığı onun xarici bərk qatına deyilir. Üstdən
atmosfer v
ə hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla müəyyənləşdirilmiş daha sıx
ultra
əsaslı substratla (Moxoriviçiç səthi ilə) hüdudlanır. Yer qabığı materiklərdə və
okeanların altında müxtəlifdir. Materikdə yer qabığının qalınlığı adətən 35-45 km, dağlıq
ərazilərdə 75 km-ə qədərdir. Okeanda Yer qabığının qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə
birlikd
ə 9-12 km). Yer qabığının orta sıxlığı 2,8 q/sm3 -dir, onun kütləsi Yerin bütün
kütləsinin 0,8%-ni təşkil edir. Yer qabığında yuxarıdan aşağı üç qat ayrılır: çökmə, qranit
v
ə bazalt qatları. Yuxarı qatda gillər, gil şistləri, qumlucalar, karbonatlı və vulkanik
suxurlar üstünlük təşkil edir. Çökmə qatının qalınlığı çökəkliklərdə 20-25 km, kristallik
şistlərdə (qalxanlarda) isə praktiki olaraq sıfıra qədər ola bilər. Yer qabığının orta qatı öz
xass
ələrinə görə qranitə yaxındır (qranitlər, qneyslər, qranodioritlər, dioritlər, kristallik
şistlər, amfibolitlər). Bu qat okeanlarda olmur, kontinentlərdə isə onun qalınlığı bir neçə
on kilometrl
ərə çatır. Bazalt qatı kristallik süxurlardan təşkil olunub qranit qatına
nisb
ətən sıx (bərk) olur. Okeanın altında onun qalınlığı 2-7 km, kontinentlərin altında isə
15-40 km-
ə çatır. Yer qabığının quruluşu olduqca müxtəlifdir, lakin əsas 2 qabıq tipi
ayrılır: kontinental və okean. Kontinental qabığın tipik kəsiyində yuxarıda orta qalınlığı 3
km, sıxlığı 2,5 q/sm3 olan çökmə süxurlar yerləşir. Daha dərində orta dərinliyi 17 km,
sıxlığı 2,6-2,8 q/sm3 olan qranit – metamorfik qatı yerləşir, onun altında isə orta dərinliyi
15 km v
ə sıxlığı 2,9-3,3 q/sm3 olan bazalt qatı yerləşir. Okean qabığının tipik kəsiyində
yumşaq çöküntülərin orta qalınlığı 0,7 km təşkil edir, bu qat bilavasitə bazaltın üstündə
yerl
əşir.
Yer qabığı və ona birləşən yuxarı mantiyanın bir hissəsi litosferi əmələ gətirir.
Z
əlzələlərin əksəriyyət mənbəyi litosferdə, əsasən yuxarı 30 km-də yerləşir. Litosferin
ən üst qatları digər geosferlərlə birlikdə və qarşılıqlı əlaqədə olur. Belə qarşılıqlı təsir
n
əticəsində litosferin üst qatında suyun, havanın və canlıların birgə məhsulu olan
aşınma qabığı yaranır. Aşınma qabığında torpaq inkişaf edir. Aşınma qabığının qalınlığı
v
ə quruluşu bütövlüklə coğrafi zonallıq qanununa tabedir. Nival və arid qurşaqlarda
aşınma qabığının qalınlığı adətən 10 metrə çatmır və quruluşu nisbətən sadə olur. Lakin
ekvator qurşağında aşınma qabığı çox mürəkkəb quruluşlu, inkişaf tarixi uzun müddətli,
qalınlığı isə 60 m-i keçə bilər. Litosferin üst horizontları adətən bilavasitə atmosfer və
hidrosferl
ə əlaqədə olur. Quruda litosfer torpaqla (pedosfer), bitki ilə (biosfer) və ya
soyuq şəraitdə buz və qarla (kriosfer) örtülü olur. Yalnız səhrada litosfer bilavasitə
(aşınma qabığı ilə) atmosferlə əlaqədə olur. Eyni zamanda torpaq və aşınma qabığı ilə
atmosfer v
ə litosfer arasında aktiv qaz mübadiləsi gedir. Litosfer və təbii sular arasında
q
arşılıqlı əlaqə daha yüksək dərəcədə gedir, belə ki, yeraltı sular həm hidrosferin, həm
d
ə litosferin bir hissəsidir. Beləliklə, litosferin ən üst horizontları digər sferlərlə aktiv
sur
ətdə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı əlaqə yer səthində maksimum intensivliyə
çatır, ondan yuxarı və aşağıda isə azalır. Bu əlaqə insanın rolu artdıqca daha da
güclənir. Bəşəriyyət yer qabığı ilə min il qabaq əlaqəyə girmişdir. Arxeoloq və tarixçilərə
m
əlumdur ki, hələ neolit dövründə əcdadlarımız faydalı mineralları, dağ süxurlarını,
külçələri yer səthindən yığmaqla kifayətlənməmiş, onları yerin alt qatlarından da
çıxarmışlar. Neolitdə, tunc və daş dövrlərində yerin alt qatlarında silisium, mis, dəmir
filizi v
ə duz çıxarılmışdır. Onların yerində lağım, süni quyular və yeraltı yollar aşkar
edilmişdir. İnsan nəsillərinin bütün bu fəaliyyətləri yer qabığına real təsir göstərə
bilm
əmişdir. Min illər keçdikdən sonra insanın yer qabığına təsiri qlobal miqyas almışdır.
Hazırda bəşəriyyət yerin dərinliklərindən səthinə 10 milyon kubmetrlərlə dağ süxurları
çıxarır. İnsan Yer qabığının həyatına aktiv qarışır, onun fəaliyyəti qlobal geoloji faktora
çevrilir. Yerin səthinə və təkinə ən çox dağ –mədən sənayesi, xüsusən faydalı
qazıntıların açıq üsulla çıxarılması təsir göstərir. Bu zaman yerin səthinin yatması
müşahidə olunur, çoxlu təsərrüfat sahələri sıradan çıxır, ətraf mühit müxtəlif
toksikantlarla çirklənir. Texnogen relyef formaları – çalalar, çuxurlar, oyuqlar, təpələr,
karxanalar, töküntülər, terrigenlər və s. əmələ gəlir. İlk dəfə faydalı qazıntılar çıxarılması
il
ə əlaqədar səthin çökməsi köhnə İngiltərədə müşahidə edilmişdir. Orta Çeşirdə yerin
altından duzun çıxarılmasına eramızdan əvvəl başlanmışdır, XVII əsrin sonundan isə
70-110 m d
ərinlikdən yeraltı üsulla duzun iri istehsalına başlandı. Duz istehsal olunan
ərazidə səthin ilk dəfə çökməsi (batması) 1880, sonralar isə 1893 və 1912-ci ildə baş
verdi. Bunun n
əticəsində diametri 3 km-ə yaxın ərazidə yer deformasiyaya uğradı, oranı
su basaraq istifad
ə üçün yararsız hala düşdü. Burada torpağın üstündəki su boruları
parçalandı, kanallar və dəmiryolu kommunikasiyası dağıldı, evlər zədələndi. Uzun illər
Parisd
ə evlər və kilsələrin tikilməsi üçün şəhərin altından əhəng çıxarılmışdır. Əgər XVII
əsrin sonunda şəhər küçələrinin altından daş istehsalı dayandırılmasaydı şübhəsiz
Paris şəhəri «batıb» dağılmışdı. İnsanın aktiv fəaliyyəti (karxanalar, şaxtalar, yeraltı
anbarlar, mülki və hidrotexniki obyektlər, zibilxanalar və s.) litosferdə əsasən üst bir
neçə 10 metrlikdə aparılır, lakin tək-tək xüsusi dərin karxanalar, şaxtalar və quyular da
mövcuddur. Dünyada mis istehsal olunan ən dərin karxana ABŞ-da Yuta ştatında
Binqem Kenyondadır. Karxananın dərinliyi 774m, sahəsi 7,2 km2 , karxanadan çıxarılan
qruntun kütləsi 3,4 mlrd. ton təşkil edir. Rusiyada Uralda Korkin kəsiyində karxananın
d
ərinliyi 520 metrdir. Ayrı-ayrı şaxtaların dərinliyi 4 km təşkil edir. Buruq quyularının
d
ərinliyi də bir neçə min metrə çatır, dünyada ən dərin quyu (15km) Kola yarımadasında
layih
ələşdirilmişdir. Daş kömür, dəmir və digər metalların külçələri, tikinti materialları və
dig
ər faydalı qazıntıların karxanaları bütün kontinentlərdə yayılmışdır. Bütün dünyada
litosferin üst qatından il ərzində 1 000 milyard tondan çox mineral xammal çıxarılır və
emal olunur. Ağır sənayenin 90% -ə qədərini təmin edən 400 növə yaxın faydalı
qazıntılar çıxarılır. Litosferdən çıxarılan materialların 98%-ə qədəri yararsız olub atılır,
yalnız 2%-ə qədəri işlədilir. Beləliklə, litosferin üst qatında materialların həddindən çox
antropogen
qarışdırılması aparılır. Bu isə həm bütövlüklə ekosferə, həm də onun ayrı-
ayrı hissələrinə güclü dərəcədə toxunur. Faydalı qazıntıların çıxarılması həmçinin Yer
qabığının geokimyəvi tərkibini dəyişdirir. Yer səthinin antropogen dəyişilməsi həmçinin
iri hid
rotexniki qurğuların tikilməsilə əlaqədardır, 1988-ci ilə qədər bütün dünyada
hündürlüyü 150-300 m olan 360-dan artıq bəndlər tikilmişdir. Bəndlərin çəkisinin təsiri,
h
əmçinin süxurların yuyulması prosesində bəndin bünövrəsinin çökməsi və çatların
əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Belə ki, Sayan-Şuşinski SES-in bəndinin bünövrəsində
20 m uzunluğunda çat qeydə alındı. Bratski, Ust-İlimski SES-nın bəndlərinin
bünövrəsinin yatması (çökməsi) ildə 10 mm –dən çox təşkil edir. Kama su anbarının
(sah
əsi 1915 km2 , suyun həcmi 12,2 km3 ) suyu böyük güclə yer qabığına təsir
göstərdiyi üçün Perm vilayətinin çox hissəsində ildə 7 mm yatma (çökmə) müşahidə
olunur. Aliml
ər tərəfindən aşkar edilmişdir ki, su anbarında suyun səviyyəsi 100 m-dən
artıq olduqda zəlzələnin aktivliyi artır. Yer qabığının yatması bir çox iri şəhərlərin altında
da baş verir. Binaların və qurğuların altında qrunt bərkiyir və səthi çökür. Müasir
şəhərlərdə tikinti yükü o qədər böyükdür ki, ayrı-ayrı binalar altında baş verən çökmələr
bir-biril
ə birləşir. Məsələn, Moskvada 15 il ərzində qruntun çökməsi 8 mm təşkil edir.
Yaponiyanın Tokio və Osaka şəhərləri son illərdə yeraltı suların nasosla çəkilməsi və
yumşaq süxurların sıxılması nəticəsində 4 mm çökmüşdür. Deməli, insanın təsərrüfat
f
əaliyyəti təbii relyefəmələgəlmə və digər geoekoloji proseslərin gedişini kökündən
d
əyişdirir, bu isə neqativ nəticələrə gətirib çıxarır. Antropogen geoloji proseslər ilbəil
getdikc
ə güclənir və bütün bəşəriyyət üçün təhlükə yaradır. Minerallar. Yer qabığı
müxtəlif süxurlardan təşkil olunmuşdur. Hər süxur isə özü mineraldan ibarətdir. Bəsit
süxurun tərkibinə yalnız hər hansı bir mineral daxil olur. Mürəkkəb süxur isə bir neçə
müxtəlif mineraldan ibarətdir. Kimyəvi cəhətdən eyni olub tərkibi dəyişməyən və
müəyyən fiziki xüsusiyyətlərə malik olan cisimlərə mineral deyilir.Mənşəyinə görə
minerallar 3 qrupa bölünür: maqmatik, çöküntü və metomorfik. Maqmatik (ilk) minerallar
maqmada yüksək temperatur və təzyiq şəraitində əmələ gəlir. Çöküntü süxurların
mineralları (törəmə) aşınma nəticəsində yaranır. Metamorfik süxurların mineralları
süxurda yüksək temperatur və təzyiq şəraitində baş verən fiziki – kimyəvi proseslər
n
əticəsində əmələ gəlir. 203 Minerallar əsasən siniflərə, siniflər isə qruplara bölünür. I
sinif - Saf elementl
ər, bura təbii halda olan bütün bəsit minerallar daxildir: qızıl, gümüş,
platin , metalloidl
ərdən: kükürd, qrafit, almaz. II sinif - Sulfidlər: pirit və ya dəmir, kükürd
kolçedanı, halqopirit və ya kolçedanı III sinif - halloidlər: halloid turşuların duzları: kalit
v
ə ya daş duz,karnallit, kainit. IV sinif - Oksidlər və hidroksidlər: kvars, çaxmaq daşı,
boksit, qematit v
ə ya qırmızı dəmir filizi, maqnetit V sinif - Oksigen turşularının duzları:
sulfatlar - mirabilit, gips, karbonatlar
– soda, maqnezium, kaloit, dololit, sidert və ya
d
əmir şpatı; fosfatlar- ftorapatiat, fosforitlər – vivianit; silikatlar – olivin, çöl şpatları:
ortoqlaz, albit, inortit, gil mineralları – törəmə minerallar montmorillonit, kaolinit. VI sinif -
üzvi birləşmələr: neft, dağ yağı, dağ mumu, asvalt, yantar və s. Dağ süxurları (ana
süxurlar). Yer üzərində müəyyən massiv qaya və ya təbəqə şəkilində minerallar
birl
əşmiş halda süxurları yaradır.Dağ süxurları torpaqəmələgətirən süxurlar üçün əsas
sayılır, onların üst qatlarından torpaq yaranır.Süxurların xüsusiyyətləri torpağın kimyəvi
v
ə fiziki xassələrinə müəyyən qədər təsir göstərir.Qranit üzərində əsasən az münbit
torpaqlar
əmələ gəlir.Bazalt süxurlar isə münbit torpağın yaranması üçün qiymətli
material hesab olunur.Landşaftın, hidroqrafiyanın və bitki örtüyünün xüsusiyyəti dağ
süxurlarının xarakteri və formasından asılıdır. Mənşəyinə görə massiv – kristial
(püskürmə və ya maqmatik), çöküntü və metamorfik süxurlar ayrılır.Massiv – kristal
süxurlar yerin dərinliklərindən püskürüb çıxan və soyuyan maqmadır. Bu süxurlar ilk
olaraq yerin b
ərk qabığını yaratdığı üçün ilkin süxurlar adlanır. Çöküntü süxurlar ilkin
süxurların parçalanmasından, parçalanan süxurların külək, su və ya buz vasitəsilə
aparılaraq yer səthində və ya su hövzələrində çökməsindən yaranır. Bunlar törəmə
(t
əkrar) süxurlar da adlanır. Metomorfik süxurlar yerin daxilində olduğu yerdəcə çöküntü
süxurlarından yaranmışdır.Yüksək temperatur və təzyiq nəticəsində çöküntü süxurlar
sıxılmış, bir hissəsi ərimiş və sementləşmişdir.Çöküntü süxurların belə dəyişmə prosesi
birlikd
ə metomorfizləşmə adlanır. Göstərilən bu 3 qrup süxurlar bir – birindən kimyəvi,
mineroloji v
ə fiziki xüsusiyyətlərinə görə ayrılır. Çöküntü süxurlar Yerin üst səthini
dem
ək olar ki, bütövlüklə örtür.Bəzən onların qalınlığı kilometrlərlə, bəzən metrlərlə,
h
ətta santimetrlərlə ölçülür, çöküntü süxurların yayılma forması təbəqələrlədir.(qat -
qat). I. Massiv
– kristallik püskürmə süxurlar iki böyük qrupa – effuziv və intruziv
süxurlara bölünür. Maqma püskürüb yer səthinə çıxaraq aşağı temperatur və təzyiq
şəraitində soyuduqda bu süxura effuziv (püskürmə) süxur, maqma yer səthinə çatmayıb
yüksək təzyiq şəraitində müəyyən dərinlikdə yavaş – yavaş soyuyub kristallaşarsa buna
intruziv (d
ərinlik) süxurları deyilir. Maqmatik süxurların xarakteristikası Qranit – dərinlik
(intruziv) süxuru olub boz, çəhrayı, qırmızımtıl – qonur və hətta tünd qırmızı rəngdə ola
bil
ər. Siyenit – tam kristallaşmış dərinlik süxuru olub ortoqlaz, biotit və piroksenitdən
ibar
ətdir. Traxit – Siyenit tərkibli süxurdur, lakin kiçik dənəvaridir. Qabbro – dərinlik
süxuru olub qara, boz və yaşılımtıl rənglidir. Diabaz - plaqioqlazdan təşkil olunub,
t
ərkibində avqit də iştirak edir. Andezit – effuziv süxuru olub plaqioqlaz və biotitdən
ibar
ətdir. Rəngi açıq – boz və ya qonur – qırmızıdır. Bazalt – Effuziv süxur olub
qabbronun analoqudur, tünd – boz və qara rənglidir. Tərkibi plaqioqlaz, avqit və
olivind
ən ibarətdir. II – Çöküntü süxurlar. Bu süxurların əmələ gəlməsində 4 mərhələ
ayrılır: 1) aşınma nəticəsində materialların toplanması, 2) Aşınmış materialın
aparılması, 3) Onların çökməsi, 4) Daşlaşması. Çöküntü süxurlar püskürmə
süxurlarından tərkib və quruluşlarına görə fərqlənirlər. Onlar yumşaq, səpələnən və
sementl
əşmiş olur.Çöküntü süxurların tərkibində dəmir oksidi çox olur, ümumi kalium
natriuma nisb
ətən üstünlük təşkil edir. Çöküntü süxurlar mexaniki, kimyəvi və
orqanogen olur (c
ədvəl 11.2). Genetik xüsusiyyətlərinə görə çöküntü süxurları elüvial,
delüvial, prolüvial, alüvial və kolüvial süxurlara bölünür. Elüvi və ya elüvial çöküntü
aşınmış dağ süxurlarının aşındığı yerində qalmasıdır. Delüvi - xırda hissəciklərin
yamacların aşağı hissələrində toplanmasına deyilir. Belə çöküntülərin xarakterik cəhəti
onun t
əbəqə – təbəqə olmasıdır. Prolüvi – yamac su axınlarının gətirmə konuslarında
topladığı materiala deyilir. Allüvial çöküntülər nisbətən az sürətlə axan böyük və kiçik
çayların gətirdiyi çöküntülərdir.Yaxşı çeşidləşmiş və yuvarlanıb hamarlanmış xırda
hiss
əciklərdən ibarətdir.Çaybasar sahələrdə tipik allüvi çöküntüləri toplanır. Kolyuvi –
dağlıq ərazidə yamacların aşağı hissəsində öz ağırlığı ilə və ya şaxtaların təsirilə
toplanan qırıntı (parçalanmış) materiala deyilir. Aşınma məhsullarının külək vasitəsilə bir
yerd
ən başqa sahəyə aparılması aşınma məhsulunun xüsusiyyətlindən və küləyin
sürətindən asılıdır. Süxurların külək vasitəsilə uzaq məsafələrə daşınması səhra və
yarımsəhra şəraitində daha intensiv gedərək eol mənşəli çöküntülər əmələ gətirir.
Respublikamızın ərazisində torpaqəmələgətirən süxurlardan əsasən karbonatlı löslər,
lösəbənzər gillicələr, karbonatsız gillicələr, allüvial gillicələr, qumlar, duzlu süxurlar və
başqalarını göstərmək olar.
| 