26
Kristall panjarasining tuzilish qiyofasini saqlagan eng kichik bo’lagini
elementar katak (elementar yacheyka) deb ataladi.
Odatda elementar katak
parallelapipeddan iborat boadi. Ushbu parallelapipedning uchta qirrasi
bo’ylab a
1
, a
2
, a
3
vektorlarni yo’naltiramiz, bu vektorlar uzunliklari shu
parallelepiped qirrasi uzunligiga teng bo’lsin.
Bunday vektorlar asosiy -
translyasion vektorlar deb ataladi (6 - rasm).
Translyasion vekgorlarning asosiy xossasi shundan iboratki, bu
vektorlar yordamada cheksiz kristalni
r = n
1
a
1
+ n
2
a
2
+ n
3
a
3
vektor bo’ylab
ko’chirsak, kristall o’z-o’ziga ustma-ust tushadi (
p
1
,
p
2
,
p
3
- butun sonlar).
Ko’p hollarda bir qancha atomlar birikmalari kristall panjarasini hosil qiladi.
Bunday takrorlanuvchi atomlar guruhini bazis deb ataladi. Ixtiyoriy
kristallning bazisi va translyasion vektorlari aniqlangan bo’lsa
kristall
panjarasi aniqlangan hisoblanadi.
Rentgen spektrlari
Rentgen spektrlari – to’lqin uzunligi 10
-4
÷ 10
3
A (Angstrem) bo’lgan
elektromagnit nurlanishlar, ya`ni rentgen nurlarining chiqayotgandagi va
yutilishidagi spektrlari. Rentgen spektrlarini ўrganish
uchun kristall-
analizator (yoki difraksion panjara)li spektrometrlar yoki impulslar detektori
va amplituda analizatoridan iborat (kristallsiz) apparatlar ishlatiladi.
Rentgen spektrlarini qayd qilish uchun rentgenofotoplyonka va
ionlovchi nurlanishning turli detektorlari qo’llaniladi. Rentgen spektrlari
tutash (yaxlit) va chiziqli (xarakteristik) bo’ladi.
Tutash Rentgen spektrlari
zaryadlangan zarralarning (elektron, proton, mezon va h.k.) antikatodga urilib
27
tormozlanishs jarayonida vujudga keladi. Chiziqli Rentgen spektrlari bir-
biridan keskin ajralib turadigan ayrim chiziqlardan iborat bo’ladi.
Tutash Rentgen spektrlarining xarakteri antikatod materialiga emas,
zaryadlangan zarralarning massasi va ularni tezlatuvchi potensialga bogiq.
Tormozlanish spektrlari intensivligi taqsimoti to’lqin
uzunligiga qarab egri
chiziq bilan tasvirlanadi (7 - rasm).
Chiziqning qisqa to’lqinli chegarasi antikatodga urilayotgan
zaryadlangan zarraching energiyasiga bog’liq, masalan elektronlarni
tezlatuvchi potensial V = 100 Kv ga teng bo’lganida,
tutash spektrdagi
eng qisqa to’lqin uzunligi 0,123 A bo’ladi. Uyg’otuvchi elektronlarning
energiyasi biror kritik qiymatdan ortiq bo’lmaganda, tutash spektr hosil
bo’ladi.
Agar elektronlarning energiyasi bu kritik qiymatga teng yoki
undan katta bo’lsa, chiziqli spektr hosil bo’ladi.
Chiziqli Rentgen
spektrlarining xarakteri esa antikatod materialiga bog’liq. har bir
elementning o’ziga xos chiziqi Rentgen spektrlari bor.
Chiziqli Rentgen spektrlari elektronlarning antikatodga urilib o’z
energiyasini antikatod atomlariga berishi natijasida hosil bo’ladi.
Xarakteristik nurlarning spektral chiziqlari Rentgen spektrlarining har
xil qismlarida bo’lib, muayyan bir qonuniyatga bo’ysunadi.