9
Har bir simmetriya guruhi asosiy hosil qiluvchi
simmetriya amallari
bilan belgilanadi. Kristallar nuqtaviy simmetriyadan tashqari translyasion
simmetriyaga ham egadirlar. Kristall panjarasining mumkin bo’lgan 14 xil
translyasion simmetriya amali mavjud.
Har bir translyasion simmetriya amaliga
bitta elementar katakni mos
qo’yish mumkin. Natijada 14 xil elementar katak hosil bo’ladi, bu elementar
kataklar Brave panjaralari deb ataladi. Translyasion simmetriya - bu
kristalni ma`lum bir vektor bo’yicha ko’chirganimizda o’zi bilan ustma-ust
tushishidir. Har bir kristallar singoniyasida faqat ma`lum
bir turdagi Brave
panjarasi bo’lishi mumkin.
Kristall panjarasining to’liq simmetriyasini fazoviy simmetriya guruhi
aniqlaydi. Fazoviy simmetriya guruhida kristallni nuqtaviy va translyasion
simmetriya amallari mujassamlashgan bo’ladi. Hammasi bo’lib 230 ta
fazoviy guruhlar mavjud bo’lib, har qanday kristall o’z tuzilishiga ko’ra ana
shu guruhlarning biriga mansub bo’ladi. Kristallning
fazoviy simmetriya
guruhi ma`lum bo’lsa, uning kristall tuzilishini keltirib chiqarish juda oson,
shuning uchun kristallning simmetriya guruhini bilish muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi paytda kristall simmetriyasi rentgen nurlari yordamida aniqlanadi.
Fanning ushbu yo’nalishi kristallografiya deb nomlanadi. 3 - jadvalga
asosan:
1.
Triklin singoniya panjaralari
faqat sodda R - shakldagi
panjaralardir. Brave panjarasini ifodalovchi parametrlar soni 6 ta: uch qirra va
uchta burchak.
2.
Monoklin singoniyada ikkita Brave panjarasi shakllari bo’lishi
mumkin. Ulardan biri R - shakldagi sodda katakka ega bo’lib, ikkinchisi esa,
10
markazlashgan asosli, ya`ni S - shakldagi katakka ega. Ushbu panjaralarni 6 ta
parametr aniqlaydi (а
1
, а
2
, а
3
, α,
, γ).
3.
Rombik singoniyada to’rt xil Brave panjaralari mavjud bo’lishi
mumkin;
R - sodda, S - markazlashgan asosli,
hajmiy markazlashgan - I va
yoqlari markazlashgan - F turdagi panjaralar. Ushbu shakldagi panjaralar to’rtta
parametr bilan aniqlanadi (а
1
а
2
, а
3
, α).
4.
Tetragonal singoniya ikki xil, ya`ni R va I shakldagi panjaralarga
ega bo’lib uchta parametr bilan aniqlanadi (а
1
, а
2
, α).
5.
Trigonal singoniya ikkita parametr bilan aniqlanadi (а
1
, α)
bu singoniyada faqat R - shakldagi Brave panjarasi mavjud.
6.
Geksagonal singoniiyada bitta Brave panjarasi bo’lib, to’rt
parametr bilai aniqlanadi. Ushbu katak S - shaklga mansub bo’lib ko’p
hollarda uni uchta R - shakldagi sodda katak ko’rinishida ham ifodalanadi.
7. Kubik singoniyada uch xil katak bo’lishi mumkin: R, I va
F shakldagi kataklar. Kubik singoniyani ikki parametr bilan aniqlash
mumkin (a, α).
