22
mavjudligi, moddani tashkil etuvchi atom va molekulalar orasidagi o’zaro
ta`sir
energiyasining katta yoki kichikligi bilan tushuntiriladi.
Suyuqlik va
gazlarda ularni tashkil qiluvchi atom va molekulalar orasidagi o’zaro
ta`sirlashish energiyasi ularning issiqlik harakati energiyasidan kichik
bo’ladi.
Shuning uchun suyuqlik yoki gazni tashkil etuvchi atom va
molekulalar bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chib
yurishi mumkin, ya`ni
oquvchanlik xossasiga ega. qattiq jismlarda esa molekula yoki atomlar
orasidagi ta`sirlashuv energiyasi ularning issiklik harakati energiyasidan
ancha katta bo’ladi, shuning uchun ular erkin ko’chib
yura olmaydi va
muvozanat vaziyatlari atrofida tebranma harakat qilib turadi. Demak, qattiq
jismni boshqa agregat holatlardan ajratib turuvchi asosiy farqlari:
birinchidan, uning normal sharoitda o’z shaklini saqlashi; ikkinchidan,
ularni tashkil etuvchi atom yoki molekulalarning
tebranma harakatda
bo’lishidir.
Qattiq jismlar tuzilishiga ko’ra amorf, kristall, shishasimon va polimer
qattiq jismlarga bo’linadi. Bundan tashqari qattiq jismlar uni tashkil qiluvchi
atom yoki molekulalarning o’zaro bog’lanishiga ko’ra ham farqlanadi
(5 - rasm).
24
Kristall qattiq jismlarda ularni tashkil qiluvchi
atom va molekulalar
qat`iy tartib bilan joylashadi. Agar bu tartib ikki qo’shni atom yoki molekula
orasidagi masofadan bir qancha marta katta bo’lgan masofalargacha saqlansa
uni uzoq tartib deb ataladi. Kristallar aniq suyulish temperaturasiga
(nuqtasiga) ega bo’ladi. Jism bu temperaturagacha qizdirilganda atomlar va
molekulalar joylashishida tartib yo’qoladi va ular oquvchanlikka ega bo’lib
qoladi. Suyulish nuqtasida tashqaridan olinayotgan issiqlik ta`sirida jism
temperaturasi o’zgarmaydi va qattiq jism to’la suyuqlikka aylanguncha
temperatura saqlanadi.
Kristalldagi atomlar va molekulalarning joylashish tartibi butun kristall
bo’yicha saqlangan bo’lsa, bunday kristall monokristall deb ataladi. Hamma
monokristallar
anizotropiyaga ega, ya`ni ularning fizik xossalari turli
yo’nalishlarda turlichadir. Monokristallarning makroskopik bo’lakcha-
larining tartibsiz birikishidan hosil bo’lgan kristall
polikristall deb ataladi.
Polikristaldagi monokristal donalarning tartibsiz
joylashuvi natijasida uning
fizik xossalari barcha yo’nalishlar bo’yicha bir xil bo’ladi. Bunday jismlar
izotrop jismlar deb ataladi.
Kristalni tashkil qiluvchi zarralar muvozanat nuqgalari atrofida
tebranma harakatda bo’ladi. Ushbu muvozanat nuqtalarini fikran birlashtirsak
kristall panjarasi hosil bo’ladi. Muvozanat nuqtalari
esa kristall panjarasi
tugunlari deb ataladi.
Kristall tuzilishga ega bo’lgan jismlarni tavsiflashda yuqorida
keltirilgan kristall panjarasi tugunlari tushunchasi muhim ahamiyatga egadir.
