• Ishlab chiqilishi
  • Manba xatosi: Invalid tag; name "peebles" defined multiple times with different content
  • (Fransuzcha)
  • Katta portlash
  • Katta portlash Vikipediya, ochiq ensiklopediya




    Download 179.14 Kb.
    bet4/5
    Sana13.10.2022
    Hajmi179.14 Kb.
    #27191
    1   2   3   4   5
    Bog'liq
    Katta portlash
    1 Teylor qatori Makloren qatori Elementar funktsiyalarni dara (2), 1-8-lab(urolov shohruh)
    Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
    „Katta portlash“ atamasini ilk bor Fred Hoyle 1949-yilgi radioeshittirishda qoʻllagan, deb hisoblanadi. „Sobit olam“ kosmologik modeli tarafdori boʻlgan Hoyle bu atamani mazax maqsadida oʻylab topgan, degan mish-mishlar tarqalgan edi, biroq Hoyle bu iddaolarni ochiq-oydin rad etib, ushbu atama ikki model orasidagi keskin tafovutni koʻrsatish uchun ijod qilganini aytgan.[36][37][38]
    Ishlab chiqilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

    WMAP yoʻldoshi olimlarga Katta portlashni tushunishda yordam etish uchun maʼlumot yigʻmoqda (badiiy rasm).
    Katta portlash nazariyasi olam tuzilishini kuzatish va nazariy muhokamalardan kelib chiqqan. 1912-yilda Vesto Slipher birinchi boʻlib spiral galaktika (u paytda „spiral tumanlik“ deyilar edi) Doppler siljishini oʻlchadi va deyarli barcha shunday tumanliklarning Yerdan chekinayotganini aniqladi. U bu faktning kosmologik ahamiyatini payqamadi, zero 20-asr boshida bu tumanliklar Somon yoʻli ichida yoki tashqarisida ekanligi bahsli savol edi.[39][40] Oʻn yil oʻtib, rossiyalik kosmolog va matematik Aleksandr Fridmann Einstein tenglamalaridan yangi, Einstein yoqlab chiqqan sobit olam modelidan farq qilib, olamning kengayayotgan boʻlishi mumkinligini koʻrsatuvchi Fridmann tenglamalarini keltirib chiqardi.[41] 1924-yilda Edwin Hubble spiral tumanliklargacha masofani oʻlchab, bu tizimlarning aslida mustaqil galaktikalar ekanligini koʻrsatdi. 1927-yili Fridmanndan mustaqil ravishda belgiyalik fizik va katolik ruhoniy Georges Lemaître tumanliklarning chekinishi olam kengayishi tufayli sodir boʻlayotgani haqidagi farazni taklif qildi.[42]
    1931-yilda Lemaître fikrini yana rivojlantirib, olamning ayon kengayishi vaqt boʻylab teskari proyeksiyalansa, yaʼni qancha ortga qaytilsa, olam shunchalik kichik boʻlishidan kelib chiqib chekli oʻtmishda olam massasining bari „ibtidoiy atom“ degan bir nuqtada jamlanib, u yerda vaqt va fazo yuzaga kelganini aytish mumkin, degan farazni taklif qildi.[43]
    1924-yildan Hubble Mount Wilson observatoriyasidagi 2 500 mm Hooker teleskopi yordamida astronomik masofalar shkalasini boshlab bergan masofa koʻrsatkichlarini puxtalik bilan ishlab chiqa boshladi. Bu unga qizil surilishlari oʻlchab boʻlingan galaktikalargacha masofalarni chamalashga imkon berdi. 1929-yilda Hubble masofa va chekinish tezligi orasida mutanosiblik topdi, hozirda bu mutanosiblik Hubble qonuni deb nomlanadi.[16][44] Lemaître kosmologik prinsipdan kelib chiqib, bu mutanosiblikni oldindan bashorat qilgan edi.[31]
    1920—1930-yillarda deyarli barcha yirik kosmologlar Sobit olam nazariyasiga yon bosib, ayrimlar Katta portlash nazariyasidan kelib chiqadigan vaqt ibtidosi diniy qarashlarni fizikaga koʻchirishdir, deb norozilik bildirgan; bu eʼtiroz keyinchalik Sobit olam nazariyasi tarafdorlari tomonidan takrorlangan edi.[45] Bu norozilik Katta portlash nazariyasi mualliflaridan biri Georges Lemaître katolik ruhoniy boʻlgani uchun yanada kuchaygan edi.[46] Arthur Eddington Arastuning olamning vaqtdagi boshlanishi yoʻq, yaʼni materiya abadiydir, degan fikriga qoʻshilgan. Vaqt ibtidosi haqidagi gʻoya unga zid kelgan.[47][48] Biroq Lemaître shunday fikr bildirgan:
    Agar olam yagona kvant bilan boshlangan esa, fazo va vaqt tushunchalari ibtidoda maʼnosiz boʻlur edi; ular boshlangʻich kvant yetarli miqdordagi kvantlarga boʻlinganidagina maʼnoli boʻla boshlar edi. Agarda bu iddao toʻgʻri boʻlsa, olam boshlanishi fazo va vaqt boshlanishidan biroz avval sodir boʻlgan.[49]
    1930-yillarda Hubble kuzatublarini izohlash uchun nostandart kosmologiyalar sifatida boshqa gʻoyalar, jumladan, Milne modeli,[50] siklik olam (Fridman tomonidan ilgari surilgan, keyinchalik Albert Einstein va Richard Tolman eʼtiborini qozongan)[51] va Fritz Zwicky'ning charchagan yorugʻlik gipotezalari paydo boʻldi.[52]
    Ilovalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

    1.  Katta portlash fazasi qancha davom etgani borasida kelishuv yoʻq. Ayrim olimlar uchun bu faqat boshlangʻich singularlikni, boshqalar uchun esa olamning butun tarixini anglatadi (yaʼni olam kengayishda davom etayotgan ekan, hozir ham Katta portlash sodir boʻlmoqda, deb tushunish mumkin). Odatda birinchi bir necha daqiqa (geliy sintezlangan vaqt) „Katta portlash mobaynida“ deb olinadi.[21] (yana qarang: Katta portlash nukleosintezi)

    2.  Bunda Quyosh tizimining radiatsiya maydoni boʻylab pekular tezlikda oʻtishi tufayli 0,1% darajasidagi dipol anizotropiyasi hisobga olinmaydi.

    Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

      1.  Wollack, Edward J. „Cosmology: The Study of the Universe“Universe 101: Big Bang TheoryNASA (10-dekabr 2010-yil). 14-may 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-aprel 2011-yil.

    « The second section discusses the classic tests of the Big Bang theory that make it so compelling as the likely valid description of our universe. »

      1. ↑ Jump up to:2,0 2,1 „Planck reveals an almost perfect universe“PlanckESA (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.

      2.  Staff. „Planck Reveals An Almost Perfect Universe“ESA (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.

      3.  „Planck Mission Brings Universe Into Sharp Focus“NASA (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.

      4.  Overbye, Dennis„An Infant Universe, Born Before We Knew“New York Times (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.

      5.  Boyle, Alan „Planck probe's cosmic 'baby picture' revises universe's vital statistics“NBC News (21-mart 2013-yil). 23-mart 2013-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 21-mart 2013-yil. Arxivlandi 2013-03-23 Wayback Machine saytida.

      6.  „How Old is the Universe?“WMAP- Age of the Universe. The National Aeronautics and Space Administration (NASA) (21-dekabr 2012-yil). Qaraldi: 1-yanvar 2013-yil.

      7.  Komatsu, E. Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation, 2009. — s. 330. DOI:10.1088/0067-0049/180/2/330

      8.  Menegoni, E. New constraints on variations of the fine structure constant from CMB anisotropies, 2009. — s. 087302. DOI:10.1103/PhysRevD.80.087302

      9.  „Origins: CERN: Ideas: The Big Bang“The Exploratorium (2000). 2-sentabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 3-sentabr 2010-yil.

      10.  Keohane, J. „Big Bang theory“Ask an astrophysicistGSFC/NASA (8-noyabr 1997-yil). 2-sentabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 3-sentabr 2010-yil.

      11.  Wright, E.L. „What is the evidence for the Big Bang?“Frequently Asked Questions in CosmologyUCLA, Division of Astronomy and Astrophysics (9-may 2009-yil). Qaraldi: 16-oktabr 2009-yil.

      12.  Gibson, C.H. „The First Turbulent Mixing and Combustion“IUTAM Turbulent Mixing and Combustion (21-yanvar 2001-yil). 4-oktabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-iyun 2013-yil. Arxivlandi 2018-10-04 Wayback Machine saytida.

      13.  Gibson, C.H. (2001). "Turbulence And Mixing In The Early Universe". arXiv:astro-ph/0110012 [astro-ph].

      14.  Gibson, C.H. (2005). "The First Turbulent Combustion". arXiv:astro-ph/0501416 [astro-ph].

      15. ↑ Jump up to:16,0 16,1 Hubble, E. „A Relation Between Distance and Radial Velocity Among Extra-Galactic Nebulae“, 1929. — s. 168–73. DOI:10.1073/pnas.15.3.168

      16.  Kragh, Helge Cosmology and Controversy. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1996. — s. 318. ISBN 0-691-02623-8

      17.  Hawking, S.W. The Large-Scale Structure of Space-TimeCambridge University Press, 1973.. ISBN 0-521-20016-4

      18.  Roos, M. "Expansion of the Universe – Standard Big Bang Model", Astronomy and Astrophysics, Encyclopedia of Life Support Systems. EOLSS publishers, 2008.. „This singularity is termed the Big Bang.“ 

      19.  Drees, W.B. Beyond the big bang: quantum cosmologies and God. Open Court Publishing, 1990. — s. 223–224. ISBN 978-0-8126-9118-4

      20.  Weinberg, S. The First Three Minutes: A Modern View Of The Origin Of The UniverseBasic Books, 1993.. ISBN 0-465-02437-8

      21.  Bennett, C.L. „Nine-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Final Maps and Results“, 20-dekabr 2012-yil.. 1-yanvar 2013-yilda qaraldi. 

      22.  Guth, A.H. The Inflationary Universe: Quest for a New Theory of Cosmic OriginsVintage Books, 1998.. ISBN 978-0-09-995950-2

      23.  Schewe, P. „An Ocean of Quarks“American Institute of Physics, 2005.. Arxivlandi 2005-04-23 Wayback Machine saytida.

      24.  Kolb and Turner (1988), chapter 6

      25.  Moskowitz, Clara „Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever“Space.com (25-sentabr 2012-yil). Qaraldi: 26-sentabr 2012-yil.

      26.  Kolb and Turner (1988), chapter 7

      27.  Peacock (1999), chapter 9

      28.  First year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) observations: determination of cosmological parameters, 2003. — s. 175. DOI:10.1086/377226

      29. ↑ Jump up to:30,0 30,1 Jarosik, N.; et.al. (WMAP Collaboration„Seven-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Sky Maps, Systematic Errors, and Basic Results“NASA/GSFC — s. 39, Table 8. 4-dekabr 2010-yilda qaraldi. Arxivlandi 2012-08-16 at WebCite[[]]

      30. ↑ Jump up to:31,0 31,1 Peebles, P.J.E. The Cosmological Constant and Dark Energy, 2003. — s. 559–606. DOI:10.1103/RevModPhys.75.559. Manba xatosi: Invalid  tag; name "peebles" defined multiple times with different content

      31.  Ivanchik, A.V. The Fine-Structure Constant: A New Observational Limit on Its Cosmological Variation and Some Theoretical Consequences, 1999. — s. 459. 

      32.  Goodman, J. Geocentrism Reexamined, 1995. — s. 1821. DOI:10.1103/PhysRevD.52.1821

      33.  d'Inverno, R. "Chapter 23", Introducing Einstein's RelativityOxford University Press, 1992.. ISBN 0-19-859686-3

      34.  Kolb and Turner (1988), chapter 3

      35.  „'Big bang' astronomer dies“, BBC News (22-avgust 2001-yil). 8-dekabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 7-dekabr 2008-yil.

      36.  Croswell, K. "Chapter 9", The Alchemy of the HeavensAnchor Books, 1995.. 

      37.  Mitton, S. Fred Hoyle: A Life in ScienceAurum Press, 2005. — s. 127

      38.  Slipher, V.M The Radial Velocity of the Andromeda Nebula, 1913. — s. 56–57. 

      39.  Slipher, V.M „Spectrographic Observations of Nebulae“, 1915. — s. 21–24. 

      40.  Friedman, A.A. Über die Krümmung des Raumes, 1922. — s. 377–386. DOI:10.1007/BF01332580. (Olmoncha)

    (English translation in: Friedman, A. „On the Curvature of Space“, 1999. — s. 1991–2000. DOI:10.1023/A:1026751225741. )

      1.  Lemaître, G. Un univers homogène de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nébuleuses extragalactiques, 1927. — s. 41. (Fransuzcha)

    (Translated in: A Homogeneous Universe of Constant Mass and Growing Radius Accounting for the Radial Velocity of Extragalactic Nebulae, 1931. — s. 483–490. )

      1.  Lemaître, G. The Evolution of the Universe: Discussion, 1931. — s. 699–701. DOI:10.1038/128704a0

      2.  Christianson, E. Edwin Hubble: Mariner of the NebulaeFarrar, Straus and Giroux, 1995.. ISBN 0-374-14660-8

      3.  Kragh, H. Cosmology and ControversyPrinceton University Press, 1996.. ISBN 0-691-02623-8

      4.  „People and Discoveries: Big Bang Theory“A Science OdysseyPBS. Qaraldi: 9-mart 2012-yil.

      5.  Eddington, A. The End of the World: from the Standpoint of Mathematical Physics, 1931. — s. 447–453. DOI:10.1038/127447a0

      6.  Appolloni, S. „"Repugnant", "Not Repugnant at All": How the Respective Epistemic Attitudes of Georges Lemaitre and Sir Arthur Eddington Influenced How Each Approached the Idea of a Beginning of the Universe“, 2011. — s. 19–44. 

      7.  Lemaître, G. The Beginning of the World from the Point of View of Quantum Theory, 1931. — s. 706. DOI:10.1038/127706b0

      8.  Milne, E.A. Relativity, Gravitation and World StructureOxford University Press, 1935.. 

      9.  Tolman, R.C. Relativity, Thermodynamics, and CosmologyClarendon Press, 1934.. ISBN 0-486-65383-8

      10.  Zwicky, F. On the Red Shift of Spectral Lines through Interstellar Space, 1929. — s. 773–779. DOI:10.1073/pnas.15.10.773

    Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

    • Big Bang Cosmology

    • The Big Bang, NASA Science

    • Evidence for the Big Bang

    • Cosmology Arxivlandi 2009-02-02 Wayback Machine saytida., Open Directory Project



    Vikiomborda Katta portlash
    haqida turkum mavjud






    Download 179.14 Kb.
    1   2   3   4   5




    Download 179.14 Kb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Katta portlash Vikipediya, ochiq ensiklopediya

    Download 179.14 Kb.