621.22 GURUH TALABASI OXUNJONOV OLIMJONNING
KIBERXAVFSIZLIK ASOSLARI FANIDA
MUSTAQIL ISHI
Mavzu:
Axborot tizimlari va resurslaridan ruxsatsiz foydalanishlarni aniqlash
uslubiyati.
1.Axborot tizimlari
2.Axborot tizimlari va ularning boshqarishning axamyati
3.Axborotlashtirish
4.Xulosa
1
. YAngi XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib,
axborotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. YA’ni milliy iqtisoddagi
axborot va bilimlarning tutgan o’rni tobora yuksalmokda va ular
strategik resursga aylangan. Dunyoda jamg’arilgan axborot va
bilimlarning 90 % i so’nggi 30 yil mobaynida yaratilgan. Axborot va
bilimlar hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodning barcha
sohalarida, jumladan, ta’limda ham axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyalaridan keng ko’lamda samarali foydalanishni talab
etmoqda. Axborot xuddi an’anaviy resurslar kabi izlab topish, tarqatish
mumkin bo’lgan resursga aylandi. Ushbu resursning foydalanadigan
umumiy hajmi kelgusida davlatlarning strategik imkoniyatini,
shuningdek mudofa qobiliyatini ham belgilab beradi, deyishga jiddiy
asos bor [`13,18,19]. Axborot, kompyuterlashtirish, hisoblash texnikasi,
zamonaviy axborot texnologiyasi, modellash, ma’lumotlar manbai,
dasturlashtirish, shaxsiy kompyuterlar, dastur bilan ta’minlash va
boshqa shu kabi ilmiy tushunchalar jamiyatni axborotlashtirishning eng
muhim xususiyatlarini ifoda etadi. Axborot - ijtimoiy, iqtisodiy tabiiy
fanlarning, tafakkur ilmining taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan bilim
va ma’lumotlar, kishilarning amaliy faoliyati davomida to’plagan
tajribalari majmui demakdir. Inson axborot oqimi ichra yashar ekan,
turli-tuman voqea, xodisalar va jarayonlarning bir - biriga aloqadorligini,
o’zaro munosabati mohiyatini tahlil etish, mushohada va mulohaza qilib
ko’rish maqsadida ko’pdan ko’p dalil va raqamlarga murojaat qiladi.
Axborot tufayli nazariy bilimlar amaliyot bilan birlashadi. Hozirgi zamon
fan-texnika taraqqiyoti axborot oqimining juda ham kengayishiga olib
keldi. Axborot oqimining tobora kengayib borganidan shu narsa ham
dalolat bera oladiki, o’tgan asrning 70-yillar o’rtalariga keliboq ishlab
chiqarish kuchlari taraqqiyoti shunday darajaga etgan ediki, ulardan
oqilona foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirish uchun
yiliga 1016 arifmetik amalni bajarish kerak bo’ladi. Tabiiyki, bunday
murakkab hisob - kitobni cho’t qoqib amalga oshirib bo’lmaydi. 10
milliard kishi bir yil davomida tinmay ishlagan taqdirdagina shuncha
arifmetik amalni echa olishi mumkin. Axborot resurslarini oqilona
tashkil etish va foydalanishda ular mehnat, moddiy va energetik
resurslar ekvivalenti sifatida namoyon bo’ladi. Ayni paytda axborot —
bu boshqa barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanish hamda
ularni asrab-avaylashga ko’maklashuvchi yagona resurs turidir. XXI
asrga kelib insoniyat tarixida ilk bor sanoati rivojlangan mamlakatlar
.
sohasidan mehnat resurslarining og’ishmay axborot sohasiga o’tib
borishi tendentsiyasi tobora yaqqol sezilmoqda. Buning asosiy sababi
shundaki, ishlab chiqarish sur’ati o’sishi va rivojlanishi jarayonida
qarorlar qabul qilish hamda boshqarish uchun zarur bo’lgan axborot
hajmi oshib bormoqda. Bu o’sish avvalo, iqtisodiy, texnik, ilmiy,
texnologik va ijtimoiy tizimlar va jarayonlarda namoyon bo’lmoqda.
Axborot hajmining ortishi va uni qayta ishlash vositalarining
rivojlanmaganligi insonning u to’g’risida ta’savvurga ega bo’lishi va
ulardan foydalanishini qiyinlashtiradi. Ko’plab vaqt axborotni qidirishga,
ajratishga va foydalanishga ketadi. Axborot fondlari har bir insonga
xizmat qilishi uchun yangi, zamonaviy vositalar kerak bo’ladi. SHuning
uchun XX asr o’rtalariga kelib axborotni ishlash sohasida ko’p odamlar
shug’ullana boshladi. Axborot bilimlar manbai sifatida jamiyat uchun
strategik resursga aylandi. Bu resurslardan samarali foydalanish esa
jamiyatni axborotlashtirish jarayoni bilan bog’liq. Axborotlashtirish
jarayoni deganda – inson faoliyatining muxim yo’nalishlarida olingan
bilimlardan samarali foydalanish uchun ko’rilgan kopleks chora-
tadbirlar tushuniladi. Zamonaviy va samarali echimlar topish uchun
ko’plab, struktura jihatidan murakkab axborot tizimi yaratilmoqda,
natijada, axborotlashtirish jarayonida ishtirok etuvchilar soni kun sayin
ortib bormoqda. Bu jamiyat va moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining
ko’plab mablag’larini shu sohaga jalb qilishga olib kelmoqda. Bu o’z
navbatida insonlarni axborot resurslaridan ratsional foydalanish
yo’llarini qidirishga majbur qilmoqda. Zamonaviy sharoitda yangi
axborot oqimi qanchalik tez ko’paysa shu bilan birga ularning eskirish
muddatlari ham tezlashmoqda, bu o’z navbatida, axborotni tanlash,
unga erishish qiyinchiliklarini keltirib chiqarmoqda. Har bir injener,
xizmatchi, rahbar o’z faoliyati davomida ko’plab qog’ozlarga bitilgan
axborotni tahlil qilishiga to’g’ri keladi. Bu esa axborotga erishish uchun
ko’plab vaqt sarflashga to’g’ri kelib, ishni tashkil qilish unumdorligiga
salbiy ta’sir qiladi. Bunday muammolarni samarali echish jamiyatni
axborotlashtirish masalasini ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Jamiyatni
axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo’lgan
ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari
hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit yaratishning
tashkiliy ijtimoiyiqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir2 . Jamiyatni
axborotlashtrish jarayoni quyidagi qator muammolarni hal etilishini
talab etadi: 1
Hisoblash texnika vositalarini jamiyat faoliyatining barcha
tarmoqlariga tadbiq qilish. 2. Jamiyat a’zolarini hisoblash texnikasi
vositalaridan samarali foydalanishga o’rgatish. 3. Jamiyat a’zolarining
turli xil extiyojlarini qondirishda axborot resurslaridan to’la va samarali
foydalanishlarini ta’minlash. Axborotlashgan jamiyat – ko’pchilik
ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni
ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band
bo’lgan jamiyatidir. Axborotlashtirish soxasidagi davlat siyosati, axborot
resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlanish va
takomillashuvining zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda
milliy axborot tizimlarini yaratishga qaratilgan.
Huquqni muhofaza qilish faoliyatining axborot ta`minotini jadallashuvi,
tezkor vaziyatni tavsiflovchi, ishonchli ma`lumotlarni muntazam yig`ib
borilishi, uning o`z vaqtida va sifatli tahlil qilinishi hozirgi sharoitda
jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishning muhim shartlaridan bir
hisoblanadi. Axborot jarayonlarini avtomatlashtirish
kompyuter texnikasini joriy etishga, ma`lumotlarni yig`ish, saqlash,
qayta
ishlash va uning asosida ma`lumotlarni berish avtomatlashtirilgan
tizimlarini yaratishga bevosita bog`liqdir. Huquqni muhofaza qilish
faoliyati axborot ta`minotining jadallashtirish masalasini muvaffaqiyatli
hal etish uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish amaliy
ko`nikmalariga ega kadrlar tayyorlash talab etiladi. Yuksak axborot
madaniyati faqat chuqur maxsus bilimlar orqali ta`minlanadi.
Inson va
kompyuterning axborotni qabul qilishdagi prinsipial farqqa qaramasdan
ikkalasida ham axborot jarayoni ma`lumotni qabul qilish va uni
ajratishdan boshlanadi. Axborotning o`zi — elektr, akustik,
optik va shular kabi fizik kanallar orqali uzatish uchun qulay bo`lgan
signal mazmunidir.
Axborotni qabul qilish — uni boshqa subyekt yoki qabul qilish qurilmasi
tomonidan ikkilamchi qabul qilinishidir. Axborotlarga ishlov berish inson
yoki texnik qurilma, jumladan kompyuter tomonidan amalga oshiriladi.
Kompyuterda axborotlarga ishlov berishning ma`nosi - qat`iy dastur
yoki algoritm bo`yicha kelayotgan ma`lumotlarni raqamli yoki analogli
qilib o`zgartirishdir. Ma`lumotlarga ishlov berish va biror masalani
yechish uchun kompyuterda uncha ko`p bo`lmagan o`zgaruvchilar
to`plami bo`lishi kerak. Kompyuterdan farqli o`laroq, inson
ma`lumotlarni fikran va mantiqan qayta ishlash qobiliyatiga ega.
Axborot jarayoni iste`molchiga axborotni taqdim etish, ya`ni turli
ko`rinishdagi tasvirlarni namoyish va qaror qabul qilish bilan
tugallanadi. Ma`lumotlarni saqlash muhim bosqich bo`lib, u boshqa
bosqichlar oralig`idagi holatni egallaydi va axborot jarayonining ixtiyoriy
etapida amalga oshirilishi mumkin.
Shunday qilib, kompyuter ma`lumotni qabul qilishdan boshlab to unga
ishlov berishning tugallanishigacha bo`lgan axborot jarayonining
ixtiyoriy bosqichida qo`llaniladi. Har bir axborot jarayonining mazmuni
ushbu axborotga ishlov berilayotgan soha faoliyati bilan aniqlanadi.
Axborot jarayonlari murakkablik darajasi bilan farqlanadi.
Axborot jaryonining ancha sodda bo`lgan ko`rinishi – ma`lumotlardan
nusxa olishdir.
| 