Asosiy qism:
Kompleks birikmalar tibbiyotda qator kasalliklarni davolashda
ishlatiladi. Masalan, platina birikmalari rakka qarshi preparatlar boʻlib, havfli
shishlarning oʻsishini sekinlashtiradi. Kupir CuCl2·2B6 sil va gepatit kasalligini
davolashda, ferramid – temirning nikotin kislota amidi bilan kompleksi boʻlib,
kamqonlikning hamma turida qoʻllanadi, koamid– kobaltning nikotin kislota amidi
bilan kompleksi boʻlib, yopiq suyak sinishlarining bitishiga yaxshi ta’sir koʻrsatadi,
91
kobavit – kobaltning U vitamini bilan kompleksi gepatit, kamqonlik kasalliklarini
davolashda qoʻllanadi.[4]
Koordinatsion birikmalar va organometalllar tibbiyot va dori vositalari
sohasida unchalik yangi kashfiyot emas, ammo bu soha hali ham dorivor
kimyogarlarning e'tiborini tortadi. Bunday birikmalar tibbiyotda va metallga
asoslangan terapevtik ta'sirga ega muhim birikmalar, metallni ajratuvchi yoki harakatga
keltiruvchi vositalar, metall o'z ichiga olgan diagnostika vositalari va endogen metall
ionlarini dorivor jalb qilish. Shunga qaramay, bizning tanamiz va biologik tizim turli
fermentlar va oqsillar shaklida yuzlab noorganik komplekslar va metallarni o'z ichiga
oladi.Normal biologik jarayon uchun zarur bo'lgan kofaktorlar.[5]
Ko'pgina koordinatsion birikmalar bakteriyalar va zamburug'larga qarshi
biologik faollik ko'rsatdi. Aralash piperakin, asetaminofen va piperakin ligandlari, mis
atsetilsalitsil II, kobalt II, rux II, va temir II ionlari ichak tayoqchasi va stafilokokklarga
qarshi biologik faollikni ko'rsatdi.[6]
Agar organik modda molekulasida metall bilan bogʻlana oladigan biror
guruh bilan birga, ligand sifatida elektron juft saqlagan boshqa guruhi boʻlsa, kation
u bilan koordinatsion bogʻ orqali bogʻlanadi. Natijada hosil boʻladigan tuzlar
ichki
kompleks tuzlar
deb aytiladi.
Tibbiyotda unitiol, dimerkaprol (BAL),
dimerkaptoqahrabo kislota, penitsilamin, aurintrikarbon kislota, etilendiamin tetrasirka
kislata(ENTA), etilendiamin tetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi (Trilion B) ,
pentatsit.[7]
Xususan ateroskleroz kasaligida xelatoterapiya qo’llaniladi(1)
1.
2.
92
Qon tomir devorlarida yog’ to’planishi natijasida bu kasaliklarda xelat yuborish
orqali bartaraf etish mumkin.(2) Murakkab birikmalar tibbiyotda bir qator davolashda
qo'llaniladi kasalliklar. Masalan, temir va kobaltning murakkab birikmalari (feramid,
koamid, vitamin B12) anemiya uchun, sink aspartat-sink etishmovchiligi uchun
ishlatiladi, auranofin - revmatoid artrit bilan, kumush sulfatiazol mikroblarga qarshi
vosita sifatida, sisplatin antitumor agent sifatida. Har xil organik ligandlar hosil qilish
uchun foydalaniladi xelat birikmalari ko'pincha kompleksonlar deb ataladi. Protozoa
komplekson (komplexon I) amin-polikarboksilik kislotalar hosilasidir H3Y [7]
Kompelekson II diaminotetraasetil kislatasi (ETDA)
EDTA odatda disodyum tuzi shaklida qo'llaniladi Kompleks III yoki Trilon
B. Kompleks III barqarorlikni beradi ko'p kationli xelat birikmalari va keng qo'llaniladi
administratsiya yoki tanadan chiqarib yuborish uchun biotibbiyot tadqiqotlarida turli
metallar.[8]
Komplekslar barqaror koordinatsiyani hosil qiladi Hatto ishqoriy yer metal
ionlari bilan ham (Mg2+ , Ca2+ , Ba2+) birikmalar hosil qiladi, boshqa ligandlar bilan
deyarli kompleks hosil qilmaydi.Barcha tirik hujayralar temirga muhtoj. Inson tanasi
tomonidan kasallik qo'zg'atuvchi bakteriyalarga qarshi kurashda qo'llaniladigan
mexanizmlardan biri ulardan temirni olib tashlashdir. Bakteriyalar kerakli temirni
kuchli xelatlashtiruvchi vositalar yordamida oladi. Inson tanasiga kiradigan temir ham
juda barqaror komplekslarning bir qismidir. Natijada, inson tanasining xelat agentlari
va patogen bakteriyalar bir-biri bilan raqobatlashadi. Aniqlanishicha, bakteriyalarning
xelatlarni sintez qilish qobiliyati harorat oshishi bilan kamayadi. Shuning uchun
93
haroratning oshishi tananing himoya reaktsiyasi - patogen bakteriyalar ta'sirini bartaraf
etishga urinishdir.
Xelatlar va xelatlashtiruvchi moddalar ham dori sifatida xizmat qiladi.
Xususan, ular molekulalaridan muhim metallarni olib tashlash orqali bakteriyalarni
yo'q qilish uchun ishlatiladi.Bunday holda, dorilar yuqorida tavsiflangan tananing
tabiiy himoya reaktsiyalarini taqlid qiladi. Shuni takidlab o’tish keraki hujayraning
darajasida ham uchratish mumkin.
[10]
Xelating agentlari yordamida tanadan olib tashlash mumkin Xelatlashtiruvchi
vositalar yordamida tanadan ba'zi zararli metallarni, masalan, Hg2+, Pb2+ va Cd2+ni
olib tashlash mumkin. Shunday qilibqo'rg'oshin zaharlanishi, organizmga
Na2[CaEDTA] kiritiladi. EDTA shakllari siydik bilan chiqariladigan qo'rg'oshin xelat
komplekslari.[11]
Kompleks EDTA buyrak toshlarini eritib, ularni olib tashlashga qodir
zaharli og'ir metallar, ayniqsa qo'rg'oshin, plutoniy va boshqalar.EDTA plutoniy
bilan zaharlanishga qarshi kurashning kam sonli vositalaridan biridir.Bunday holda,
plutoniy bu kislota bilan tuzlarga qaraganda "ertaroq" o'zaro ta'sir qiladi kaltsiy,
shuning uchun ikkinchisi qon va suyaklardan olinmaydi. Aksincha, oldini olish uchun
qondan kaltsiyni olib tashlash zarur bo'lgan hollarda koagulyatsiya, EDTA ajralmas
komplekslashtiruvchi vositadir.[12]
Biologiya va tibbiyotda komplekslar nafaqat qo'llaniladi analitik maqsadlar.
Ular saqlash stabilizatorlari sifatida ishlatiladi. qon, chunki ular oksidlanish
reaktsiyalarini katalizlovchi metall ionlarini bog'laydi.Komplekslar organizmdan
toksik ionlarni olib tashlashga yordam beradi. Metallar, radioaktiv izotoplar va ularning
parchalanish mahsulotlari.
| 