Kompleks birikmalarning tibbiyotdagi ahamiyati

 
91 
kobavit – kobaltning U vitamini bilan kompleksi gepatit, kamqonlik kasalliklarini 
davolashda qoʻllanadi.[4]
Koordinatsion birikmalar va organometalllar tibbiyot va dori vositalari 
sohasida unchalik yangi kashfiyot emas, ammo bu soha hali ham dorivor 
kimyogarlarning e'tiborini tortadi. Bunday birikmalar tibbiyotda va metallga 
asoslangan terapevtik ta'sirga ega muhim birikmalar, metallni ajratuvchi yoki harakatga 
keltiruvchi vositalar, metall o'z ichiga olgan diagnostika vositalari va endogen metall 
ionlarini dorivor jalb qilish. Shunga qaramay, bizning tanamiz va biologik tizim turli 
fermentlar va oqsillar shaklida yuzlab noorganik komplekslar va metallarni o'z ichiga 
oladi.Normal biologik jarayon uchun zarur bo'lgan kofaktorlar.[5] 
Ko'pgina koordinatsion birikmalar bakteriyalar va zamburug'larga qarshi 
biologik faollik ko'rsatdi. Aralash piperakin, asetaminofen va piperakin ligandlari, mis 
atsetilsalitsil II, kobalt II, rux II, va temir II ionlari ichak tayoqchasi va stafilokokklarga 
qarshi biologik faollikni ko'rsatdi.[6] 
Agar organik modda molekulasida metall bilan bogʻlana oladigan biror 
guruh bilan birga, ligand sifatida elektron juft saqlagan boshqa guruhi boʻlsa, kation 
u bilan koordinatsion bogʻ orqali bogʻlanadi. Natijada hosil boʻladigan tuzlar 
ichki 
kompleks tuzlar
deb aytiladi.
Tibbiyotda unitiol, dimerkaprol (BAL),
dimerkaptoqahrabo kislota, penitsilamin, aurintrikarbon kislota, etilendiamin tetrasirka 
kislata(ENTA), etilendiamin tetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi (Trilion B) , 
pentatsit.[7] 
Xususan ateroskleroz kasaligida xelatoterapiya qo’llaniladi(1) 
1.
2.

 
92 
Qon tomir devorlarida yog’ to’planishi natijasida bu kasaliklarda xelat yuborish 
orqali bartaraf etish mumkin.(2) Murakkab birikmalar tibbiyotda bir qator davolashda 
qo'llaniladi kasalliklar. Masalan, temir va kobaltning murakkab birikmalari (feramid, 
koamid, vitamin B12) anemiya uchun, sink aspartat-sink etishmovchiligi uchun 
ishlatiladi, auranofin - revmatoid artrit bilan, kumush sulfatiazol mikroblarga qarshi 
vosita sifatida, sisplatin antitumor agent sifatida. Har xil organik ligandlar hosil qilish 
uchun foydalaniladi xelat birikmalari ko'pincha kompleksonlar deb ataladi. Protozoa 
komplekson (komplexon I) amin-polikarboksilik kislotalar hosilasidir H3Y [7] 
Kompelekson II diaminotetraasetil kislatasi (ETDA) 
EDTA odatda disodyum tuzi shaklida qo'llaniladi Kompleks III yoki Trilon 
B. Kompleks III barqarorlikni beradi ko'p kationli xelat birikmalari va keng qo'llaniladi 
administratsiya yoki tanadan chiqarib yuborish uchun biotibbiyot tadqiqotlarida turli 
metallar.[8] 
Komplekslar barqaror koordinatsiyani hosil qiladi Hatto ishqoriy yer metal 
ionlari bilan ham (Mg2+ , Ca2+ , Ba2+) birikmalar hosil qiladi, boshqa ligandlar bilan 
deyarli kompleks hosil qilmaydi.Barcha tirik hujayralar temirga muhtoj. Inson tanasi 
tomonidan kasallik qo'zg'atuvchi bakteriyalarga qarshi kurashda qo'llaniladigan 
mexanizmlardan biri ulardan temirni olib tashlashdir. Bakteriyalar kerakli temirni 
kuchli xelatlashtiruvchi vositalar yordamida oladi. Inson tanasiga kiradigan temir ham 
juda barqaror komplekslarning bir qismidir. Natijada, inson tanasining xelat agentlari 
va patogen bakteriyalar bir-biri bilan raqobatlashadi. Aniqlanishicha, bakteriyalarning 
xelatlarni sintez qilish qobiliyati harorat oshishi bilan kamayadi. Shuning uchun 

 
93 
haroratning oshishi tananing himoya reaktsiyasi - patogen bakteriyalar ta'sirini bartaraf 
etishga urinishdir. 
Xelatlar va xelatlashtiruvchi moddalar ham dori sifatida xizmat qiladi. 
Xususan, ular molekulalaridan muhim metallarni olib tashlash orqali bakteriyalarni 
yo'q qilish uchun ishlatiladi.Bunday holda, dorilar yuqorida tavsiflangan tananing 
tabiiy himoya reaktsiyalarini taqlid qiladi. Shuni takidlab o’tish keraki hujayraning 
darajasida ham uchratish mumkin. 
[10] 
Xelating agentlari yordamida tanadan olib tashlash mumkin Xelatlashtiruvchi 
vositalar yordamida tanadan ba'zi zararli metallarni, masalan, Hg2+, Pb2+ va Cd2+ni 
olib tashlash mumkin. Shunday qilibqo'rg'oshin zaharlanishi, organizmga 
Na2[CaEDTA] kiritiladi. EDTA shakllari siydik bilan chiqariladigan qo'rg'oshin xelat 
komplekslari.[11] 
Kompleks EDTA buyrak toshlarini eritib, ularni olib tashlashga qodir 
zaharli og'ir metallar, ayniqsa qo'rg'oshin, plutoniy va boshqalar.EDTA plutoniy 
bilan zaharlanishga qarshi kurashning kam sonli vositalaridan biridir.Bunday holda, 
plutoniy bu kislota bilan tuzlarga qaraganda "ertaroq" o'zaro ta'sir qiladi kaltsiy, 
shuning uchun ikkinchisi qon va suyaklardan olinmaydi. Aksincha, oldini olish uchun 
qondan kaltsiyni olib tashlash zarur bo'lgan hollarda koagulyatsiya, EDTA ajralmas 
komplekslashtiruvchi vositadir.[12] 
Biologiya va tibbiyotda komplekslar nafaqat qo'llaniladi analitik maqsadlar. 
Ular saqlash stabilizatorlari sifatida ishlatiladi. qon, chunki ular oksidlanish 
reaktsiyalarini katalizlovchi metall ionlarini bog'laydi.Komplekslar organizmdan 
toksik ionlarni olib tashlashga yordam beradi. Metallar, radioaktiv izotoplar va ularning 
parchalanish mahsulotlari. 

Download 0,66 Mb.