O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI
“AXBOROT XAFSIZLIGI” KAFEDRASI
“Kiberxavfsizlik asoslari” fanidan
1-Mustaqil ish
Fan o’qituvchisi : Shakarov.A
Bajardi: 20-06 GURUH TALABASI BAXRONOV FERUZ
Kompyuter texnikasi va axborot tizimlarining iqtisodda, boshqarishda, aloqada. llmiy tadqiqotlarda, ta’limda, xizmat ko'rsatish sohasida, tijorat, moliya va inson faoliyatining boshqa sohalarida qo’llanilishimng rivoji axborotlashtirish va, umuman, jamiyat rivojini belgilovchi yo’nalish hisoblanadi
Kompyuter texnikasinirig qo'llanishi evaziga erishiluvchi samara axborot ishlanishi ko‘lamining oshishi bilan ortib boradi.
Ushbu texnikaning qo'llanish sohalari va koiami uning ishlashining ishonchliligi va barqarorligi muammolari bilan bir qatorda unda aylanuvchi axborot xavfsizligini ta’minlash muammosini tug‘diradi.
Axborot xavfsizligi - axborotning nomaqbul (axborot mu- nosabatlarining tegishli subyektlari uchun) oshkor qilinishidan (konfidensialligining buzil ishidan), buzilishidan (yaxlitligining buzilishidan), sirqib chiqishidan, yo’qotilishidan, modifikatsiyala- nishidan yoki foydalanuvchanlik darajasining pasayishidan hamda noqonuniy tirajlanishidan himoyalanganligi. Ushbu hodisalaming sababchisi tasodifiy ta'sirlar yoki buzg‘unchining (niyati buzuqning) atayin ruxsatsiz foydalanishi natijasidagi ta’sirlar bo'lishi mumkin.
Jamiyatning jadal sur’atlarda axborotlashtirilishi sababli axborot xavfsizligi muammosi nihoyatda dolzarb va doimo shunday bo‘lib qoladi.
Kitobning birinchi bobida axborot xavfsizligi tushunchasi va uning vazifalari bayon etilgan. Milliy xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berilib, uning tashkil etuvchilari batafsil yoritilgan. Axborot xavfsizligini ta’ininlashning asosiy vazifalari keltirilib, shaxsning, jamiyatning va davlatnmg axborot muhitidagi manfaatlari bayon etilgan.
Xavfsizlik siyosati, axborot xavfsizligi arxitekturasi va strategiyasi va ular orasidagi bog‘liqlik masalalari ham ushbu bobdan o‘nn olgan.
Kitobning ikkinchi bobi axborot xavfsizligiga bo‘ladigan tahdidlar, hujumlar va zaifliklarga bag‘ishlangan. Axborot xavfsizligiga tahdidlar va zaifliklari tahlil etilib, ulaming aktivlarga zarar
Kompyuter texnikasi va axborot tizimlarining iqtisodda, boshqarishda, aloqada. llmiy tadqiqotlarda, ta’limda, xizmat ko'rsatish sohasida, tijorat, moliya va inson faoliyatining boshqa sohalarida qo’llanilishimng rivoji axborotlashtirish va, umuman, jamiyat rivojini belgilovchi yo’nalish hisoblanadi
Kompyuter texnikasinirig qo'llanishi evaziga erishiluvchi samara axborot ishlanishi ko‘lamining oshishi bilan ortib boradi. Ushbu texnikaning qo'llanish sohalari va koiami uning ishlashining ishonchliligi va barqarorligi muammolari bilan bir qatorda unda aylanuvchi axborot xavfsizligini ta’minlash muammosini tug‘diradi.
Axborot xavfsizligi - axborotning nomaqbul (axborot mu- nosabatlarining tegishli subyektlari uchun) oshkor qilinishidan (konfidensialligining buzil ishidan), buzilishidan (yaxlitligining buzilishidan), sirqib chiqishidan, yo’qotilishidan, modifikatsiyala- nishidan yoki foydalanuvchanlik darajasining pasayishidan hamda noqonuniy tirajlanishidan himoyalanganligi. Ushbu hodisalaming sababchisi tasodifiy ta'sirlar yoki buzg‘unchining (niyati buzuqning) atayin ruxsatsiz foydalanishi natijasidagi ta’sirlar bo'lishi mumkin.
Jamiyatning jadal sur’atlarda axborotlashtirilishi sababli axborot xavfsizligi muammosi nihoyatda dolzarb va doimo shunday bo‘lib qoladi.
Kitobning birinchi bobida axborot xavfsizligi tushunchasi va uning vazifalari bayon etilgan. Milliy xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berilib, uning tashkil etuvchilari batafsil yoritilgan. Axborot xavfsizligini ta’ininlashning asosiy vazifalari keltirilib, shaxsning, jamiyatning va davlatnmg axborot muhitidagi manfaatlari bayon etilgan
Xavfsizlik siyosati, axborot xavfsizligi arxitekturasi va strategiyasi va ular orasidagi bog‘liqlik masalalari ham ushbu bobdan o‘nn olgan.
Kitobning ikkinchi bobi axborot xavfsizligiga bo‘ladigan tahdidlar, hujumlar va zaifliklarga bag‘ishlangan. Axborot xavfsizligiga tahdidlar va zaifliklari tahlil etilib, ulaming aktivlarga zarar
з
yetkaza olishlari uchun birlashishlari lozimligi misollar yordamida ko‘rsatilgan. Axborotning maxfiyligini, yaxlitligini va foyda- lanuvchanligini buzish usullariga alohida e’tibor berilgan.
Kitobning uchinchi bobi axborot kommunikatsiya tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash, boshqarish sohasiga oid xalqaro va milliy me‘yoriy-huquqiy bazaga bag‘ishlangan. Davlat va xususiy korxona hamda tashkilotlarda mavjud axborot kommunikatsiya tizmlarida axborot xavfsizligini ta’minlashda qo’llaniladigan me’yoriy huquqiy hujjatlar ko‘rib chiqilgan.
Kitobning to‘rtinchi bobi xavfsizlik modellari - diskretsion, mandatli va rolli modellarga bag‘ishlangan.
Diskretsion modellarda foydalanishni boshqarish foydalanuvchilarga ma’lum obyektlar ustida ma’lum amallarni bajarish vakolatini berish yo‘li bilan amalga oshirilishi, mandatli modeilaming foydalanishni xufiya holda - tizimning barcha subyekt va obyektlariga xavfsizlik sathlarini belgilash orqali boshqarishi, rolli modelning xavfsiz- likning tatbiqiy siyosatini akslantirishi batafsil bayon etilgan.
Kitobning beshinchi bobi axborotni kriptografik himoyalash usullari va vositalariga bag‘ishlangan bo‘lib, uzatiladigan ma’lumot- larni himoyalashda qo‘llaniladigan simmetrik shifrlash tizimlarining strukturasi, algoritmlari va ular uchun foydalaniladigan kalitlami taqsimlash sxemalari keltirilgan.
Asimmetrik shifrash tizimlariga oid kriptografik o‘zgartirish sxemalari va shifrlash algoritmlarining matematik asoslari haqida so‘z yuritilib, asimmetrik algoritmlar misol tariqasida keltirilgan. Elektron raqamli imzolami shakllan- tirish va haqiqiyligini tasdiqlash jarayonlarini tashkil etuvchi algoritmlar tavsiflangan, rivojlangan davlatlarmng elektron raqamli imzolari haqidagi standartlari keltiribo‘tilgan. Undan tashqari ushbu bobda kriptografiyaning steganografik usullari, ulaming turlari va texnologiyalari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tilgan. Ushbu bobdan kriptografik algoritmlami tahlillash usullari va vositalari ham o‘rin olgan.
1.1. Milliy xavfsizlik tushunchasi
Hozirda 29-avgust 1997-yili qabul qilingan “0‘zbekiston Res- publikasining milliy xavfsizligi konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘- risida” qonuni amalda. Ushbu qonunga asoslanib, milliy xavfsizlik tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin.
0‘zbekiston Respublikasining milliy xavfsizligi deganda 0‘zbekiston Respublikasining suverenitetini ifodalovchi va hoki- miyatning yagona manbai hisoblanuvchi ko‘p millatli xalqining xavfsizligi tushuniladi.
Milliy xavfsizlikning, shartli ravishda, quyidagi tasbkil etuvchilarini koTsatish mumkin:
iqtisodiy xavfsizlik;
ichki siyosiy xavfsizlik;
ijtimoiy xavfsizlik;
ma’naviy xavfsizlik;
xalqaro xavfsizlik;
axborot xavfsizligi;
harbiy xavfsizlik;
chegaraviy xavfsizlik;
ekologik xavfsizlik.
Iqtisodiy xavfsizlik - shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy sohadagi hayotiy muhim manfaatlarining ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganligi
Iqtisodiy xavfsizlikka binoan xalq o‘zining iqtisodiy rivojlanish yo‘llari va shakllarini tashqaridan aralashishsiz va bosimsiz mustaqil ravishda aniqlay oladi.
Ichki siyosiy xavfsizlik - hokimiyat institutlarining barqarorligi va samaradorligi, hokimiyat tuzilmalarining siyosiy jarayonlarni nazoratlash qobiliyati, aksariyat fuqarolar tomonidan madadlashga erishish, jamiyatda siyosiy barqarorlikni ta’mmlovchi, samarali faoliyat yurituvchi nodavlat siyosiy institatlarning mavjudligi bilan
xarakterlanadi. Ichki siyosiy xavfsizlikka binoan siyosiy muno- sabatlar sohasida qarama-qarshilik, siyosiy ekstremizmning omma- viy tus olishi, hokimiyat bilan xalq orasida qarama-qarshilik bo'lmaydi.
Fuqarolarning siyosiy ongi holati va jamiyatning siyosiy madaniyati jamiyatning xavfsiz siyosiy nvojiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ijiimoiy xavfsizlik - shaxs, oila va jamiyatning hayotiy muhim manfaatlarining ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganligi. Ijtimoiy xavfsizlikning obyekti - milliy va ijtimoiy siyosat tomo- nidan tartibga solinuvchi xalq turmushi sifati va darajasini ta'minlovchi ijtimoiy tizimning barcha asosiy elementlari.
Ijtimoiy rivojlanish strategiyasi, ularning uzoqligiga, kambag‘allik dara- jasiga, turmush darajasidagi mintaqaviy mutanosibligiga, ta’lim va sog’liqni saqlash sifatiga, jamiyatdagi ma’naviyat va madaniyatning umumiy darajasiga va nihoyat, demografik muammolariga ta’siri ma’lum.
Ma ’naviy xavfsizlik — bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas bo‘lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko'zga ko'rinmaydigan, lekin zararim hech narsa bilan qoplab bo'lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin.
Ayniqsa, ommaviy madamyat degan niqob ostida ahloqiy buzuqlik va zo'ravonlik, individualizm, egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak boisa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlaming necha ming yillik an’ana va qadriyatlarini, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi.
Hozirgi vaqtda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan, eskilik sarqiti deb qarash bilan bog’liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muhim ekanini anglab olmoqda.
Xalqaro xavfsizlik - xalqaro munosabatlar nazariyasida xalqaro xavfsizlik deganda dunyo hamjamiyatining barqarorligini ta’minlovchi xalqaro munosabatlar holati tushuniladi. Boshqacha aytganda, xalqaro xavfsizlik - xalqaro munosabatlar subyektlariga
7
urush xavfi yoki suveren hayotiga va mustaqil rivojiga tashqaridan boshqa tajovuz xavfi boMmagan holat.
BMT Nizomiga binoan, hozirda xalqaro tinchlikni saqlashga asosiy javobgar sifatida Xavfsizlik Kengashi belgilangan. Faqat aynan ushbu Kengash agressorga nisbatan sanksiya qo‘llash huquqiga ega.
Axborot xavfsizligi - mamlakat madaniy mulkining. xo‘jalik subyektlari va fuqarolar intellektual mulkining, davlat va kasbiy sirga ega maxsus ma’lumotlarning ishonchli himoyalanganligi holati.
Harbiy xavfsizlik - harbiy sivosat 0‘zbekiston Respublikasi harbiy doktrinasida ishlab chiqilgan nizomlarga asosan yuritiladi. Harbiy doktrina - O‘zbekiston Respublikasining harbiy xavfsiz- ligining harbiy-siyosiy, harbiy-strategik va harbiy-iqtisodiy asosla- rini belgilovchi rasmiy qarashlar majmui.
Harbiy doktrinaning hu- quqiy asosini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlar hamda harbiy xavfsizlikni ta’minlash sohasidagi 0‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari tashkil etadi. 0‘zbekiston Respublikasining harbiy xavfsizligini ta’minlashga rahbarlik Qurolli Kuchlarning Oliy Bosh qo‘mondoni hisoblanuvchi 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan amalga oshiriladi.
o
|
