|
Kompyuter injinirini
|
| bet | 1/2 | | Sana | 12.02.2023 | | Hajmi | 104.83 Kb. | | #41993 |
Bog'liq Pedagogika psixalogiya Nanomateryallarni olishning asosiy texnologiyalari Metrologiya 2022-yil 4-semestr, Issiqlik elektr stansiyalarining turbinali qurilmalari (D.Muhiddinov, E.Matjanov), Odamning ajdodlari va ularning tana tuzilishidagi o’ziga xos tomonlari
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL–XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“KOMPYUTER INJINIRINI” KAFEDRASI
“ Pedagogika va psixalogiya fanidan
MUSTAQIL ISHI
Bajardi: AHMADJON TURGUNOV.
SHARQ FALSAFASI VA MADANIYATI TARIXI» FANINMG MAZMUNI, PREDM ETIYA VAZIFALARI
Reja:
Fanning predmeti., mazmimi va strakturasi.
«Sharq falsafasi va madaniyati tarixi» fanining rnaqsad va vazifalari.
Fanning boshqa mutaxassislik'fanlari bilan o‘zaro bogiiqligi.
Xulosa
Sharq falsafasi atamasi bilan Osiyo qitʼasida paydo boʻlgan falsafiy oqimlar, qarashlar majmuasi nomlanadi. Sharq falsafasiga hind, xitoy, fors, yapon,koreys hamda Oʻrta Osiyo falsafasi kiradi. Bu roʻyxatga baʼzan Bobil va Arab falsafasi ham kiritiladi, biroq bular gʻarb falsafasiga ham taalluqlidirlar.Koʻpgina jamiyatlar falsafiy muammolarni koʻrib chiqishdi va boshqa jamiyatlar ishlari asosida oʻz falsafiy anʼanalarini qurishdi. Masalan, Yaqin Sharq falsafasi Gʻarb falsafasi taʼsiri ostida boʻldi. Rus (baʼzilar buni Gʻarb falsafasiga taalluqli, deb koʻrishadi), Yahudiy, Islomiy, Afrika va baʼzi Lotin Amerikasi falsafiy anʼanalari Gʻarb falsafasidan taʼsirlanishdi; biroq, oʻzlarining aslliklarini ham yoʻqotishmadi.Bu anʼanalar orasidagi farqlar xush koʻrilgan tarixiy faylasuflar, gʻoyalar, uslublar yoki tillar bilan aniqlanadi. Ularni bir-biriga tegishli metodlar bilan oʻrgansa boʻladi va ular orasida sezilarli umumiyliklar bor.Ilk falsafiy taʼlimotlar qad. Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va Yunonistonda paydo boʻlgan, keyin Gʻarb mamlakatlariga yoyilgan. Qad. Hindistondagi falsafiy maktablar 2 turga bulinib, biri vedalaraxm kelib chiqqan va ularga suyanuvchi maktablar (vedanta, yoga, vaysheshika, nyaya, sankxya), ikkinchisi vedalarni rad etuvchi maktablar (jaynizm, buddizm, lokoyata) x, isoblanadi. Qad. Xitoydagi dastlabki falsafiy taʼlimotlar miloddan avvalgi 7-asrda vujudga kelgan. U Qad. Xitoy yozma manbalarida uchrab, bu manbalarga „Qoʻshiqlar kitobi“, „Bahor va kuz“ kabi qad. yodgorliklar va Konfutsiynnng „Aforizm“larini, daosizmni kiritish mumkin.Markaziy Osiyodagi falsafiy qarashlar qad. turkiy yozuvlar, tangriga eʼtiqod qilish tamoyillarida va zardushtiylikning muqaddas kitobi Avestodya oʻz ifodasini topgan. Bundan tashqari, Sharq xalklarining tabiatning asosiy unsurlari yer, suv, havo va olovni eʼzozlash haqidagi naturfalsafiy qarashlari va gʻoyalari Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga keng yoyilib Qad. Misr, Bobil, Lidiya mamlakatlari xalklarining tafakkur tarziga singib ketgan. Yunonistonning ilk falsafiy maktabi — Milet maktabi ham oʻz gʻoyalarini Sharkdan olganligi tadqiqotchilarga maʼlum. Miloddan avvalgi 2—1-asrlarda Marv, Balx, Termiz, Sigʻnoq, Samarkand, Buxoro zaminini oʻziga qamrab olgan hududda kushonlar saltanati qaror topib, unda budda dini xukm suradi, uning falsafasi bu joyda yashovchi xalqning tafakkur tarziga oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Ammo Avesto gʻoyalari xalq ongidan butunlay chiqib ketmaydi. Milodiy 3-asrga kelib tenglik gʻoyalarini ilgari suruvchi moniylik taʼlimoti paydo boʻldi. Bu taʼlimot mazdakiylar harakatinnnt maʼnaviy tayanchi boʻlgan.
Falsafa Xitoy tamadduniga, umuman Sharqiy Osiyoga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Koʻpgina buyuk falsafiy maktablar Bahor va Kuz Davri hamda Davlatlar Urushi Davrida paydo boʻlib, Fikrning Yuz Maktabi nomi ostida tanildi. Ulardan eng ahamiyatlilari orasida Konfutsianizm, Taoizm, Mohizm va Legalizmlarni koʻrsatsa boʻladi. Keyinchalik, Tang Sulolasi davrida, bu safga Buddizm ham qoʻshildi (shuni aytib oʻtish joizki, Sharq falsafasida din va falsafa orasida qatʼiy farqlar yoʻq). Gʻarb falsafasi kabi, Xitoy falsafasi ham keng qamrovlidir va falsafaning har bir sohasiga taalluqli maktablarga ega.Hind ostqitʼasi tarixida Oriy-Vedik madaniyat oʻrnatilganidan soʻng ikki ming yillik davr ichida falsafiy va diniy mutafakkirlik oltita Nastika maktablari paydo boʻlishiga olib keldi. Bu maktablar hinduizm bilan chambarchas bogʻlangan edilar.Hind falsafasi Janubiy Osiyo madaniyatining katta qismini qurgan, va Uzoq Sharqqa ham dharmik dinlar orqali yetib borgan. Undagi fikrlar pluralizmi hind falsafasini liberal universalizm shakliga keltirgan.
Fors falsafasi tarixi Qadimgi Eron falsafiy anʼanalari va ularning hind-eron ildizlariga borib taqaladi. Fors falsafasi Zardusht taʼlimotidan taʼsirlangan. Eron tarixidagi turli urushlar — Iskandar Zulqarnayn, arablar va moʻgʻullar istilolariturli madaniyatlar, dinlar aralashuvi va natijada turfa falsafiy maktablar paydo boʻlishiga olib keldi. Bularga zardushtiylik va islom taʼlimotlari, yunon falsafasi taʼsiridagi oqimlar, manixeylik, mazdakiylik va hokazo kiradi.Oʻrta Osiyo falsafasi Zardushtiylik, keyinchalik esa Islom dinlari taʼsirida shakllangan. Muhim faylasuflardan biri — ibn Sino Oʻrta Osiyo, va umuman Islom olamida mantiq va metafizikani shakllantirdi; bunda u Arastu va Aflotun ishlariga tayandi. Ibn Sino olamning vaqt oʻqida yaratilishini rad etadi; olam uning yaratuvchisi emanatsiyasidir, deydi. Ibn Sinoning bu qarashlari islomiy deizm va pandeizmga yaqindir. Keyinchalik Oʻrta Osiyolik boshqa faylasuflar — Beruniy, Forobiy, Gʻazzoliy, Navoiy, Bedil va hk — ibn Sino asos solgan islomiy metafizika doirasida fikrlashdi, va bu oqimlardan baʼzilari Yevropagacha yetib bordi.
Aql-idrok va hayotning nazariy jihatlari haqidagi tasavvurlar qadimgi dunyo falsafasida undan kengroq dastuming bir qismi sifatida vujudga kelgan bo‘Hb, uning mohiyati shunda ediki, shafaar-davlat (po!is)ni boshqarishda ishtirok etadigan har bir insonni har tomonlama ushbu faoiiyatga tayyorlash edi. Sunday vazifani tor siyosiy maqsad sifatida baholash shoshqaloqlik bilan qilingan mulohaza boiar edi. Qadimgi dunyoning hayotiy dunyosi doirasida biomorfik metashakllar saqlangan va qaytadan shakllantirilgan boiib, utarga muvofiq tabiat qayta tashkil topgan va texnik chigalliklarga yoiiqqan obyekt sifatida emas, balki hayotda o‘z o‘miga ega boHgan narsa sifatida talqin etilib, lining qonunlarini nazariyotcbl bilishi va hurmat qilishi lozim, deb tushunilar edi. Xuddi ana shu sun’iy, mexanik tabiatga emas, balki tabiiylikka bosSgan qiziqish shunga dalil boia oladiki, yunonistonliklar mumtoz mexanikaga o‘xshash narsaga asos solmay, balki o‘zlaridan bir butun va tizimga solingan qoidalarni meros qoldirdilar. 5 Bilish va o‘z-o‘zmi bilish-bular shunday aqliy amaliyotki, ular koinot bilan bog‘liq bo‘lgan uyg'unlikni va unga muvofiq keladigan jamiyatni shakilaoishini idrok etish boiib, bular ham o‘z navbatida inson haqidagi g‘amxo‘rlikni ko‘zda tutgan hotda tashkil topganlar. Hozirgi zamon ta’lixn-tarbiyasidan farqli oiaroq, qadimgi zamon ta’Hm tizimi axborotlami berish va aqliy qobiliyatni mashq qildirishdangina iborat emas edi. U hayot uchun zarur bo‘lgan jismoniy va ruhiy sifatlami tayyorlashni ko‘zda tutar edi. Shunday qilib, Yunon falsafasining sof haqiqatni topishga boigan yo‘nalishini inkor etmagan holda, shuni qayd etmasdan boimaydiki, ushbu haqiqat avvalo, qurilmagan, balki ochilgan, unga yuklalilmagan, balki borliqdan keltirib chiqarilgan, ikkinchidan esa, bevosita hayotiy ahamiyatga ega boiib, uni tushungan subyekt qalbini yoritgan, unga donishmandlik ato etgan, sabru toqatga chidashni o‘rgatgan, jasorat bagishlagan va uning hatti-harakatini belgilab bergan. Nazariy ko‘rsatma-qadimgi dtmyo madaniyattning eng muhim yutuqlardan bin boiib, Yaqin Sharq mamlakatlari orqali u Yevropa madaniyati tomonidan o'zlashtirilgan. Ushbu ko‘rsatma Fales ijodidayoq o‘zini ko‘p darajada namoyon qildiki, u falsafanigina emas, balki riyoziyotni (matematika) ham nazariylashtirishni taklif qildi. Ba’zi bir handasaviy (geometrik) aksiomalar ifodasi unga tegishlidir: “tomonlari teng bo‘lgan uchburchakning asosiy burchaklari bir-biriga tengdir”, “doira o‘z diametrida ikki teng boiakka boiinadi” va shunga o‘xshash (hammasi boiib beshta aksioma). Shunday tuyilishi mumkinki, ularda faqat tajriba ifodalanib, uinumlashtirilyapti. Ammo bu shunday emas: aksiomalar g'oyaviy obyektlarga taalluqli boiib, umumiy va zaruriy jihatlarga ega boiganligidan ularni dalil va mulohazalar asosi sifatida foydalanish uchun qabul qilish mumkin. Fanlami bunday tarzda tizimga solish Bobil riyozidonlariga malum emas edi. Ular ko‘plab hisobkitob formulalarini ishlab chiqdilar, ammo ularni isbot qilishga urinmadilar. Aqliy yo‘nalishga tayanish qadimgi Yunon adabiyotining o‘ziga xos xususiyatini belgilaydi. Gomemi odatda ehtiroS va g‘amg*ussalar dunyosiga yo‘nalgan falsafa oldi an’anasining vakili hisoblashadi: og‘riq va lazzat, muhabbat va nafrat, qo‘rqinch va uyat - mana nimalar band qiigan Gomer xayolini. Uning qaferamonlari aniq va ravshan tasvirlangan boiib, ulaming tashqi ko‘rinishlari o‘z ikirchikirlarigacha, hamda ijtimoiy butunligicha ham aniqlangan. Ular g‘oyaviy makon hududlarida harakat qilayotgan, qonuniylikka 6 muvofiq tarzda sug‘orilgan va sababiy bog‘lanishlarga ega bo‘lgan yo‘nalgan gavdalar sifatida namoyon bo‘ladilar. Qadimgi dunyo qahramonlarining ruhiy dunyosi ham ochiq va oqilonadir: biror-bir hatti-harakat qilish oldidan ular o‘z nuqtai nazarlarini mufassal muhokama qiiib, dalillar keltiradilar. Hikoyachilik vajiami aql tarozisiga soladi, voqealar sabab-oqibat zanjirini aniqlaydi, soJz!arda jismoniy va ruhiy harakatiaming ham to'la ifodasini beradi. Bu shunday tarzda beriladiki, bunga o‘xshash holat Yevklid geometriyasi va Arastu metafizikasida ko‘rilgan edi: keltirib chiqarilayotgan qoidalami aniq ifodalash, mantiqiy yemirilishsiz, batafsil xulosa, tajriba va sog‘lom aqiga muvofiq keladigan puxta daliilarga tayanish. Shunday qiiib, yunon adabiyoti voqeylikning asosiy mazmunini beradi, uning mohiyatini aniqlab, uni ikkinchi darajali tafsilotlardan tozalaydi.2 Ushbu mohiyat faqat aqliy jihat biiangina tugallanmasligi bu boshqa masala: qahramonlaming shakllanishi faqat ma’rifat bilan cheklanmasdan, balki xotira, iroda, jasoratni mashq qildirish va Koinot qonunlariga muvofiq ravishda jamiyatni qayta qurish va o‘z-o‘zini tarbiyalashning amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan birgalikda bu yerda undap oldingi qadimgi jamiyatlarda rasm bo‘lgani singari yosh yigitlami balog'atga yetganligini aniqlash uchirn o‘tqaziladigan sinovlar yo‘q. Garchi ijtimoiy hatti-harakatning qat’iy ma’yoriy tizimini ishlab chiqishga intilish bo‘lmasa ham, ayni vaqtda ta’lim-tarbiya aqliy muhokama shakiida amalga oshiriladi, ya’ni bilimdon kishilar majlisida muhokama etilgan ustoz va shogirdning dalillari e’tiborga olinadi. Ikki kishi o'rtasida bo‘lib o‘tadigan bunday aqliy muhokama bo‘lgan diskursning zamini musobaqa va saylovga asoslangan ruhdagi polisning demokratik tuzumidir. Bunga katta bilimdon ustozlar, o‘quvchilar va bilmaydiganlami xo‘rlamasdan, balki o‘zlarinmg iqtldorlari, tajribalari, oqilona fikrlari bilan ularga namuna boelib, ular tomonidan tan olinisMikka intitishlari lozim bo‘ladi. Ko‘hna falsafiy matnlarni tushunish, ulaming madaniy zamini bo‘lgan til, milliy o‘ziga xoslik va hayot shakllari bilan bog‘liq bo'lgan jihatlarga ko‘ra katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Har qanday tarixiy davr faqat erishilgan bilimlar darajasi biiangina ifodalanmay, balki fikr taraqqiyoti yo‘nalishini belgilovchi qadriyatlar yo‘nalishi bilan ham o‘z ifodasini topadi. Yozuv stoli ustida amalga oshirilgan. Falsafiy tushunchalaming kelib chiqish ma’nosi ruhiy tarkiblarda ham, “ongsiz ravishdagi arxetiplarda” ham ildiz otgan, Masalan, qan~ day tajribaviy omillar yoki nazariy dalillar Falesga barcha borliqning birinchi ibtidosi sifatida suvni, Geraklitga esa - oloviii olishga turtki bo'lganligim bilish qiyin ish. Vaholanki, olamning ushbu tabiiy unsurlari barcha dunyo xalqlarining afsonalarida mavjud. Bo shundan guvohlik beradiki, ular inson ruhining kelib chiqish timsolining tasvirlari boiib, o‘z navbatida ular falsafiy tushunchalar mazmunida ham saqianadiiar. Shuni hisobga olish lozimki, metafizikanmg ruhiy tajriba majmuasining aqliy madaniyat sifatidagi shakliga ikki tomonlama ta’siri o‘z-o‘zini anglashdan tashqari xotira, iroda, histuyg‘u, baholash, e’tiqod va shunga o‘xshash jihatlaming ichki nihiy omillari majmuasi shakllanishini ham o‘z ichiga oladi. Bir tomondan, aql ruhiy jazava va ehtiroslami nazorat va tahlil qiluvchi vosita sifatida maydonga chiqsa, ikkinchi tomondan - u ularni buzishga xavf tug'diradi. Hali yaxshi maium emaski, xudonmg borligini aqliy ravishda isbotlashga urinish nimaga ko‘proq q o i keldiykin - e’tiqodni mustahkamiashgami yoki buzishgami? 8 Asosiy falsafiy muammolarda ham xuddi shunday holat kuzatiladi. Haqiqat, borliq, ezgulik va go‘zallik haqidagi masalaiar shunday bir narsalar tug‘diradiki, kishini cho‘chitib yuboradi. Falsafa donishmandlik va xoiirjamlik bag'ishlovchi hayot san’ati bo'lmay qoldi. Bizning hozirgi zamon madaniyatimiz kamchiliklari aybini, aqlni barcha borliqning asosi sifatida e’lon qilgan ilk yunon faylasuflariga to'rikash adolatdcm bo ‘Imaydi. Aql g ‘oyasining paydo bo ‘lishi — imoniyat tarixida eng muhim hodisadir. Borliq va yo'qlikiii, haqiqat va fikr dimyosini bir-biridan ajratish aqliy tajribani nazorat qilish imkoniyatini beradi. U shuningdek, voqeylikdan ijodiy xayolni ajratishga, yashirin narsalami muhokamaga olib chiqishga imkon beradi. Shayton, jin, ajina va safsataga qarshi kurashda aql metafizikasi rasonni tabiat asirligidan sug‘urib olib, uni eskirgan illatlar va xurofotlardan ozod qiluvchi mutlaq qadriyatlar tomon boshlaydi. Ammo oliy narsa quyi narsani ezmasdan, uni saqlashi lozim. Uzoq vaqt yurak va aql bir-biridan ajralmagan holda yashadilar, birininjg kuch-quvvati va ikkinchisining aqliy boshqarovi his-tuyg‘u bilan bezatilgan va ayni zamonda tartibga solingan hayotiy dunyoni vujudga keltirdiki, unda inson o‘zini ro‘yobga chiqara olar edi. Bugungi kunda yagona mantiqqa va tizimlilikka yo'naltirilgan aql hokimiyat diskursini namoyon qiluvchi idrokka aylanmoqda. U borliqni buzib, uni dunyoning texnik manzarasiga aylantimioqda. Qadim dunyo va o‘rta asrlar falsafasida aql boshqaruv markazi sifatida maydonga chiqib, haqiqatni aniqlash masalalarida bosh hakam edi. Aql, ruh va tana tabaqalangan ravishda tushunilar edi: tana harakatining sababi ruh, deb tushunilsa, bu harakatni yo‘naltiruvchi aql hisoblanar edi. Biroq, shunday tabaqalashgan namunani aniq bayon qilgan Arastuda ham aql inson va jamoadan yuqori turuvchi kuch sifatida maydonga chiqib, borliqning o‘z hokimiyatining namoyandasi vazifasini bajaradiki, uning tartibiga muvofiq hayot va ma’rifatning har qanday shakllari tashkil topadilar. Aflotunda esa, borliq mohiyatini aqliy tushunish tara bilan bir qatorda, nazariyadan tashqarida turuvchi kuch borligi taxmin qilinadiki, u insonni rohatfarog‘atga, eng yaxshi eros^i boshlab boradi. Shuning uchun haqiqat, ezgulik va go'zallik haqidagi masalalami yagona butunlikka bogiashga urinish yunon mutafakkirlariga xos narsadir.
Tafakkur Arastu tomonidan faol aqlning faoliyatsiziga nisbatan ta’siri sifatida tushuniladi. Birinchisi insonga taalluqli emas, u yagona va umumiy boiganligidan, kimki fikr yuritsa, barcha uchun haqiqatni yagona tushunishni shart qilib qo‘yadi. Stagirit talqinicha, inson aqlli va haloq boiishi muqarrar hayvon, insonga aloqador boigan aqlgina mangudir3._____________ _____ ___________ • ______ ______ _ Aql haqidagi bu ikki nazariya o'rta asrlar falsafasida qaytadan jonlantirilib, diniy e’tiqodga bog'iiq ravishda ushbu an'ana rtvojlantirildi. Shu jihatdan xudoni borligini isbot qilish bilan shug‘ulkmgan, e ’tiqod asoslari va muqaddas Kitob tahlili bilan band bo ‘Igan ilohiyotchilar aqliy yo'nalish shaldlamshiga katta hissa qo‘shdilar. Masalan, Y.Okkamning xristicmcha tabkit falsafasi va koinot haqidagi qarashlari Kopemik g'oyalari va Impeto fizikasmi oldindan payqaganligi ajablanarli emas. Xuddi shu tarzda o‘rta asr sxolastlari trinitar va yevxarist muammolarini muhokamasi chogida shunday diskursni ishlab chiqdilarki, u ko‘plab ilmiy tushunchaiarni paydo boiishini belgilab berdi: javhar va oraz muammosi, birlamchi va ikkilamchi sifatlar, imkoniyat va voqeylik. Bular Yangi davr falsafasi va ilm-fani uchun xos tushunchalar boiib, aynan sxolastikada birinchi marta o'rtaga qo‘yilgan va muhokama qilingan edi. Aflotimning ruh haqidagi qoidasi xristianlik uchun ayniqsa yaqin edi. Tasodifiy emaski, Avgustin tan olib qayd etgan ediki, aynan Aflotun asarlarini o‘qish uni yagona xudo aqidasiga, ruh esa abadiy baxt-saodat manbai ekanligiga olib kelgan edi. Suqrot vasiyatlariga amal qilgan holda, u xudo va ruhni tushunishga intildi va bu bilan abadiy rohat-farog‘atni qoiga kiritmoqchi boidi. Xudo - ruhda yashovchi haqiqatdir va shuning uchun barcha kuch-quwatlar uni bilishga qaratilmogi lozim. Inson ~ bu tana qobigidagi ruh boiib, unga ko‘proq yordam berishdan ko‘ra, haqiqatda unga halal beradi. Shuning uchun bilish qoidasi va ayni zamonda diniy tajriba shunday asosga quriladi: inson ruhni o(rganishga chuqur kirishib boradi, negaki, unda abadiy g‘oyalar mavjud boiib, ularga muvofiq ravishda xudo olamni yaratgan; bu g‘oyalami ochiq boiganligi tufayli voqeylikning qorongi va chigal hodisalariga kirib borishning imkoni i QfEnmg: Adaoison Peter. Philosophy vti the Islamic World: A Veiy Short Introduction. Oxford University Press, New York,2015. P. 31. H borki, ular xudoning namoyon bo‘Hshi sifatida talqin qilinib, bu bilan xristian dunyoqarashining timsollarini belgilaydi, Sharqda o‘rta asrlar arastuchiligi boshqacharoq muhitda shakllanib bordi. Х1П asming boshida uning xristianlikka nisbatan dushmanligi anglab yetildi va u ta’qiqlandi. Shunday boisa ham uning tavsiyalari o‘rta asr universitetlarida faol amalga oshirildi, negaki, Arastunmg asarlari shakl jihatdan ma’ruza o‘qish va doiratul maorif (ensikSopediya) ma’nolarini yoiga qo‘yishga juda ham foydali boiib chiqdi. Arastuchilik, albatta, bilim va e’tiqodni birga qo'shgan tomizm tomonidan mohiyat jihatdan zararsizlashtirilgan bo‘lsa ham, dunyoni tushunish sifatida tarqaldi. Ilmiy diskurs seziiarli darajada o‘zgarishlarga duchor boigan boisa ham, ammo tabiiy ilmiy y o iyo‘riqning o‘zi saqlanib qoldi va tarqaldi. Har qanday boshqa narsalar kabi inson shaxsiyatining o‘rta asrlardagi qurilmalari ijtimoiy va davlat muassasalari tomonidan o‘rtaga qo'yilgan vazifalar bilan belgilanar edi. Hokimiyat ixtiyoridagi maxsus markazlar vositasida amalga oshiriladigan majburiy munosabatlar ijtimoiy tizimlarda tocg‘ridan-to‘g‘ri zo6rlik va jazolash bilan emas, balki hatti-harakat va munosabat yurgizishning ijtimoiy-zaruriy ma’yorlarini qo‘llash orqali kishilami boshqarish ko‘proq muhim abamiyafga ega bo‘lib bordi. Fikr va zikr, mayllarning manbai sifatidagi ruh haqidagi g‘amxo‘rlik shundan kelib chiqqan edi. Ular biror sabab qo‘zg‘atuvchi emas, balki nazorat ostida boimoqlari zarur edi. Agar Arastu faol va majhul aql, ruhning oziqlantiruvchi, seziiarli, harakatlanuvchi va aqliy shakllarini bir-biridan ajratgan bo‘lsa, o‘rta asr mualliflari ruhiy jarayonlar unsurlarini undan ko‘ra puxtaroq darajalarga va subordinatsiyalarga boidilar. Masalan, gunohga sabab boHadigan o‘n ikki yo‘ldan ozdirish vositasini ajratib ko‘rsatib, ularni o‘z navbatida yetti jihatdan qarab chiqdilar, gunohga tortuvchi ruh zatfligming olti xilini joriy qildilar. Agar Arastuning aql haqidagi diskursi ilmiy qiziqish bilan sug‘orilgan bo‘lib, demokratik polisning ijtimoiy qadriyatlar adolatliligi, qonuniyligi, vatanparvarlikning ijtimoiy hissiyoti, ezgu shon-sharaf va shunga o‘xshashlar bilan toiib toshgan bo‘lib, polisning talablarini ifoda qtlsa, o‘rta asrlardagi til uslubi, ya’ni ruhiy jarayonlarni gunoh va tavba istilohlarida bayon qilinishi juda ko‘p darajada hokimiyat manfaatlari bilan toiib toshgan edi. Inson tanlab olishga qodir boigan ozod shaxs sifatida namoyon boidi va shuning uchun o‘z-o‘zini nazorat qilishning shunday 12 rriexanizmi zarurki, toki u, bu tanlangan narsani jamiyat uchun kerakli boigan yo‘nalishga solib yubora olsin
Al-Kindiy o‘z risolalarida tabiat hodisalarini sababiy bog‘lanishda ekanliklarini ko‘rsatishga harakat qildi. Olamni zamonda yaratilganligini inkor etmasa ham, xudoni u “uzoqdagi sabab” sifatida ko‘rsatib, garchi u dimyoni yaratgan bo‘lsa-da, uning kelgusida o‘z qonunlariga muvofiq ravishda rivojlanishiga imkon beradi. Sharq arastuchiligi tarixida uning tomonidan oldinga surilgan aqlning to‘rt xili haqidagi ta’limot katta o‘rin tutadi; “faol aql”, ya’ni tashqi borliqqa ega bo‘lgan umumiy narsalar majmuasi; “imkoniyatdagi aql”, ya’ni ruhning tashqi umumiy narsalami qabul qilishga qodirligi, ya’ni inson tomonidan yozish san’atini o‘rganishga osxshash; “kasb etilgan aql”, ya’ni yozish san’atiga o‘xshagan, mhda faol ravishda mavjud bo‘lgan, ammo hali kotib tomonidan foydalaismagan qobiliyat; “o‘zini namoyon qiladigan aql”, ya’ni o‘sha kasb etilgan aql, ammo o‘zini yozish san’ati kabi tashqarida namoyon qilgan va kotib tomonidan yozish jarayonida idrok etilgan aql. Sharq arastuchiligining bundan keyingi taraqqiyoti Abu Nasr Forobiy (870-950) va ibn Sino (980-1037)lar nomi bilan bogiiq. AlKindiyga qarshi o‘laroq, bu ikki faylasuf xudo olamni yaratib qo‘yib, uning ishlariga aralashmaydi, degan aqidani rad etib, dunyoni xudo kabi abadiy ekanligini isbot qilib, “dunyoni yaratilganligi” istilohidan bosh tortmagan holda unga shunday ma’no baxsh etdilarki, xudo “vojibul vujud sifatida o‘z mohiyatidan kelib chiqib”, moddiy dunyo 11 Qemng: Adamson Peter. Philosophy in the Islamic Worid: A Vwv Short tafcodnstioa. O sfort Univtraity Press, New \огкД015. P. 10. 15 mavjudligini faqat himoya qiladi xolos. Moddiy dunyo esa “o‘zi tufayli mumkinu vujud” sifatida maydonga chiqadi. Ulaming fikricha, xudo mutlaq birlik bo‘lganligidan qandaydir ko‘pliknmg .sababi boia olmaydi: yagonalikdan bevosita faqat yagonalik kelib chiqadi. Xudodan birlik mahsuli sifatida kelib chiqadigan o‘z-o‘zmi bilish natijasi boigan “birinchi aql” maydonga chiqadi. “Birinchi aql” vojibul vujud boiganligidan xudoni idrok etadi va undan “ikkinchi aql” kelib chiqadi, negaki, u ayni zamonda o‘z-o‘zini bilganligi uchun mumkinul vujud hamdir. Shuning uchun undan o‘z moddiyligi bilan va unga muvofiq keladigan shakl boigan ruh sifatida oliy samoviy doira kelib chiqadi. “Ikkinchi aql” o‘z navbatida kelgusida keladigan doiraning ruh va jismini, hamda undan ham pastki doirada joylashib o‘zini boshqarib turuvchi doira boigan “uchinchi aql”ni keltirib chiqaradi va hokazo. Shunday kelib chiqishlar tizimi boigan emanatsiya “faol aql” bilan tugallanadiki, u oy ostidagi dunyoda mavjud boigan insoniy ruh va to‘rt unsur borligining sababi - “paydo boiish va zavol topish dunyosi” sifatida maydonga chiqadi. Xudo Forobiy va ibn Sino taiimotida, al-Kindiy taiimotida boigani kabi “uzoqdagi sabab” vazifasini bajaradi. Xudoning dunyoga boigan munosabatini bunday talqin qilish tabiatga mansub boigan g‘oyalami rivojlantirishga keng imkon yaratadi
Ostmishdagi Sharq falsafasini o‘rganish o‘sha davrdagi nuqtai nazarlami bugungi erishilgan nazariy natyalar bilan qiyoslash imkoniyatini beradi. Sharq falsafasi dunyoni va jamiyaini tushunishda asosiy falsafiy muammolami bayon qilish usuliarining muayyan majmuini o‘z ichiga olgan. U o‘ziga xos sharqona tafakkur tarzini shakllantirganki, hozirgi yosh avlod ham undan benasib qolmasligi kerak. Falsafa fanini o‘rganishning nazariy-ilmiy va uslubiy asoslari xolislik, ilmiylik, tarixiy-mantiqiylikka tayanadi. Falsafaning asosiy muammolari uning ma’naviyatda tutgan o‘mi bilan belgilanadi. Falsafa inson hayotiy faoliyatining mohiyati va ruhiy mazmunini ifodalaydi. Uning vositasida kishilar o‘zlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat va ulaming mavjudligi hamda taraqqiyot xususiyatlarini o‘rganadilar, qonunlarini kashf etadilar, hamda ularga tayanib o‘z turmush sharoitlari, amaliy faoliyat muammoiarini hal etadilar. Ehmyoning kelib chiqishi,* uning mohiyati va insonning dunyodagi o‘mi haqidagi savolga javob topishga harakat qilgan qadimgi falsafiy tizimlar o‘zining uzoq tarixiga egadir. Maiumki, insonni o‘rab turgan dunyo tadrijiy ravishda uning faoliyati uchun mavzuga aylana borgan. Inson dunyoga boigan o‘z munosabatini dastlab nazariy shakllarda ifoda qila olmagan. Inson amaliy faoliyatining rivojlanishi voqealaming muayyan izchillikda moshobada qilishga asoslangan uning qobiliyatini takomillashishiga olib kelganligi naiijasida tabiat hodisalarini ba’zi qonuniyatlarini idrok etishga muvaffaq boigan. Inson umrining o‘tkinchiligini idrok etish zamon haqidagi tasawumi paydo boiishiga sabab boigan. Qadimgi davming ba’zi afsonalarida zamon qadriyat mezoni sifatida namoyon boia boshlagan. Faqat abadiy narsagina mukammal boiishi haqidagi tasawur kelib chiqqan. Abadiylik ilohiy mavjudlik va faoliyatlilik sifatida namoyon boia boshlagan. Inson tafakkuri taraqqiyotining eng muhim natijasi sifatida yozuv kashf etilgan. U bilimlami avlodlardan avlodlarga uzatishning yangi imkoniyatini beribgina qolmay, balki bilimlaming o‘z taraqqiyoti tagzsuninini ham boyitgan.
Yaqin Sharq tom ma’noda qadimgi davrda falsafiy an’aaaga asos sola olmagan. Ammo u dwyoning boshqa mmlaqalaridan ferqll oiaroq, dehqonchilik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jihatidan doimiy ravishda ilgarilab ketgan. Bu narsa bilim va tajriba to‘planishiga omil boigan. Hosii qilingan amaliy maiumotlar nazariy tafakkur rivoji uchun turtki boigan. Ular umuman diniy tasawurlar, mafkura va madaniyatga o*z ta’siriarini o'tqazganlar. Ushbu boy meros asoslarini Kichik Osiyo qirg‘oqlmda yashovdhi yimonlar va ular orqali butun ellinistik dunyo o'dashtirib olgan. Insoniyatning barcha bilim sohalariga Yunoniston qo‘shgan buyuk hissani, shu jumladan, falsafa sohasidagi tafakkur taraqqiyotini yuqoridagi asoslarsiz tasawur qilish mumkin emas. 9-rasm. Zamonavfy Uzoq Sharq 64 Yaqin Sharqning qadimgi madaniyati Hindiston bilan aloqada bo‘lgan. Ammo bu yerdagi fikr taraqqiyoti awal boshdanoq ozmiko‘pmi mustaqil ravishda rivojlangan. Hindistonda iqtisodiy, siyosiy va irqiy o'zgarishlarga qaramasdan falsafiy an’ana toialigicha hech qachon uzilmagan. Bu an’an a hind jamiyatida doimiy barhayot madaniy merosning barqaror unsuri sifatida mavjud boigan. Xitoyning qadimgi va o‘rta asrlar falsafasini ham Xitoy jamiyatming ma’naviy hayotidan ajratib boimaydi. U ham mustaqil ravishda taraqqiy etgan. Ammo faqat buddaviylik unga seziiarli ta’sir etgan boisa ham, biroq bir necha asrlar davomida u mahalliy an’ana va ma’naviy hayotga moslashtirilgan22. Miloddan oldingi to‘rtinchi va uchinchi ming yilliklar orasida Baynalnahrayn va Misr zaminida yozuvning mavjudligi haqida birinchi dalillar qoiga kiritildi. Ammo Yaqin Sharq oikalaridagi yozma yodgorliklar aniq tushunchalar dastgohiga ega boigan to ia falsafiy tizimlar emasligi ayon boidi. Unda borliq va dunyoning mavjudligi (borliq haqidagi taiimot) haqidagi muammo, hamda insonni uni o‘rab turgan dunyoni bilish imkoniyatlari (bilish nazariyasi) haqidagi masalada aniqlik yo‘q. Bunday taraqqiyot bosqichiga Yevropa falsafiy fikri an’analari ibtidosida turgan qadimgi yunon falsafasi mutafakkirlarigina chiqqanlar. Ammo qadimgi yunon falsafasi rivojini va unga bogiiq boigan butun fikriy taraqqiyotni Yaqin Sharqdagi qadimgi madamyatlaming merosisiz to ia tushuntirib boimaydi. Biroq Yaqin Sharqdagi madaniyatlar ta’sirini izchil tadqiq etish ishiga nisbatan kech kirishilganligi uchun keyingi yuz yil ichida qoiga kiritilgan natijalar biiangina chegaralanishga to‘g‘ri keladi. Asotir tafakkur (afsonaviy fikrlash) - insonning dunyoga va bilvosita ijtimoiy munosabatlarga bo'lgan munosabatini muayyan butunlikda ifodalash shaMlaridan biridir. U garchi hayoliy bo ‘Isa ham, bu dunyoning paydo bo'lishi, tabiiy tartibning ma’nosi haqidagi savolga berilgan birinchi javobdir. Dunyoni asotir tafakkur orqali tasvirlash diniy tasawurlar bilan yaqindan bogiiq boiib, tabiat kuchlarini shaxslar faoliyati 22 Qarang: William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel -The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. P. 55. 65 bilan ifodalashdir. Ammo u tabiat va inson jamiyati haqidagi asrlar davomida to‘plangan bilimlar majmuasi sifatida namoyon bo‘ladi. Mantiqiy fikrlash (falsafa)gina inson tafakkurini afsonaviy an’analar va uni bevosita hissiy taassurotlarga bog4 lab qo'ygan zanjirlardan ham xalos qila olish imkoniyatini beradi. Sharq falsafasining vazifasi nima? - degan savol tug‘iladi. Ma’lumki, o‘tmishdagi Sharq faylasuflari ham bizning zamondoshlarimizga o‘xshab haqiqatni gapirayapmiz, deb ta’kidlashgan. Shu ma’noda ulami o‘rganish o‘sha davrdagi nuqtai nazarlarni bugungi erishilgan nazariy natijalar bilan qiyoslash imkonini beradi. Sharq falsafasi dunyoni va jamiyatni tushunishda asosiy falsafiy muammolami bayon qilish usullarining muayyan asosiy ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. U sharqona tafakkur tarzini shakllantirganki, hozirgi avlodlar ham undan benasib emaslar23. VII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan yangi din bo‘lgan islomning shakllanishi natijasida arab xalifaligi ta’sir doirasidagi mamlakatlar ma’naviy-madaniy hayotida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu jarayonni asosan islom dinining Arabiston yarim orolida markazlashgan davlat tuzishdagi o‘mi bilan bahoiash mumkin. Chunki o'sha davrdagi tarqoq arab qabilalari juda qiyinchilik bilan bo‘lsa ham, faqat islom ta’limoti ta’siri ostidagina birlashgan edilar. Aynan muayyan bir g‘oya ostida shunday birlashish jarayoni kuchli hokimiyatni vujudga keltirdi. 0 ‘z navbatida bu hokimiyatning boshqa hududlami bosib olishiga qulay shart-sharoitlar yuzaga keldi. Arab xalifaligi deb riom olgan bu ulkan imperiya tarkibiga Arabiston yarim orolidan tashqari Yaqin va 0 ‘rta Sharq mamlakatlarining barchasi, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Kavkaz orti davlatlari va O'rta Osiyo kirar edi. Islomning dastlabki yoyilishi VII asming 30-40-yillariga taalluqli bo‘lib, arablar Sosoniylar imperiyasiga uzil-kesil zarba berib, 651-yiIda butun Eronni egalladilar. So‘ngra VIII asming boshida 0 ‘rta Osiyoni bosib oldilar. Arablarning harbiy yutug'i O'rta Osiyo va Eronning iqtisodiy va siyosiy zaiflashganligi tufayli yuz berdi. O'rta Osiyo Turk hoqonligi bilan to'xtovsiz urush olib borganligidan zaiflashgan bo‘lsa, Eron uzoq vaqt davomida (604- 630-yilIar) Vizantiya bilan qonli janglar olib borgan edi. Natijada, 23 Qarang: Adamson Peter. Philosophy in the Islamic World: A Very Short Introduction. Oxford University Press, NewYork,2015.P.2. 6 6 arman tarixchisi Sebeosning ta’kidlashicha, “forslar podsholigi o‘sha vaqtda inqirozda edi”, Vizantiyaning esa “yunonistonlik shohi qo‘shin to‘plashga qodir emas edi”. IX-XI asrlar musulmon fan i va madaniyati tarixida каш yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar davri bo‘Iganligidan, bu davmi ba’zi tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining “oltin davri ” deb e ’tirof etadilar Islomning barcha musulmonlar uchun birodarlik, tenglik, soliq va qullikdan ozod qilish haqidagi shiorlari Eron va O'rta Osiyo madaniyatiga o‘z ta’sirini o'tqazmay qolmadi. Shuning uchun aholi arablarga qarshi qat’iy qarshilik ko‘rsatmadi. Islomning yoyilishi turli yo‘llar bilan, jumladan, zo‘rlik bilan ham amalga oshirildi. Bu yerda shuni ham ta’kidlash lozimki, uni qabul qilish uchun qisman zamin ham tayyorlangan edi. Bunga zardushtiylikdagi yakkaxudolik aqidasining rivoji, yahudiylik va xristianlik oqimlari boigan monofizitlik va nestorianlikning mavjudligi ham o‘z hissasini qo‘shdi. Misr tadqiqotchilari Rashid al-Baraviy va Muhammad Hamza Uleyshlaming ta’kidlashlaricha, zardushtiylik, monofizitlik va nestorianlikning siqib chiqarish asta-sekinlik bilan olib borilgan. “Ba’zilar yangi e’tiqodni o‘z ishonchlariga ko‘ra, boshqalar esa - moddiy manfaat tufayli, yana ba’zi birovlar esa - o‘zlarini hukmron doiralar tomonidan ta’qib qilinishlaridan saqlash maqsadida qabul qildilar”. Abbosiylar davrida Bag'dod shahriga asos solinib, u xalifalikning siyosiy markazi boiibgina qolmay, balki saltanataing iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy markaziga aylantirilgan edi. Abbosiy xalifalar Mansur (754-776-yy), Xorun ar-Rashid (786-809- yy) va Ma’mun (813-833-yy) davrida ilm-ma’rifatga katta e’tibor berilgan. Masalan, yirik ilmiy markazga aylangan “Bayt al-hikma”ga asos solinib, bu joyda o‘z davrining mashhur olimu faylasuflari, tabib, munajjim, musiqachi, me’mor, muhandislari to‘plangan edi. Bu davrda arablar, yahudiylar, nasroniylar, forslar, movarounnahrlik va xurosonliklar tomonidan yahudiy, yunon, suiyoniy, fors, hind va boshqa tillardagi riyoziyot, falakiyot, mantiq, alkimyo, handasa, tarix, tibbiyot fanlariga oid madaniy, ilmiy-falsafiy asarlar arab tiliga taijima qilingan. Qadimgi yunon faylasuflari Ptolemeyning “Almajistiy” (Almagest), Yevklidning handasa (geometriya), Aflotun va Arastuning qator asarlari arab tiliga o'girildi. Ayniqsa, Arastuning mantiqqa oid asarlarining tarjima qilinishi Bag‘dod ziyolilari dunyoqarashining butunlay o‘zgarishiga olib kelgan edi24. IX-XI asrlar musulmon fani va madaniyati tarixida katta yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar davri boiganligidan, bu davrni ba’zi tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining “oltin davri” deb e’tirof etadilar. 0 ‘sha davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr va Xuroson mintaqasi yuz bergan madaniy-ma’rifiy yuksalishni ta’minlovchi va harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biri edi. Bu xulosa, birinchi navbatda, bu ilmiy yuksalishda ishtirok etgan mutafakkirlaming asosiy qismi ushbu zamin farzandlari boigani bilan
Xulosa:
Xulosa qilib aytganda Sharq falsafasi har bir narsaning qanday boshlanishi bor. Sharq falsafasi jarayonida tarbiyaning o’rni juda ham kotta.Bu mustaqil ishimni Sharq falsafasiga nisbatan tayyorladim lekin bu narsalar boshqa ta’lim jarayonlarida ham qo’llansa bo’laveradi. Sharq falsafasi bo’yicha iiqtisodiy tarbiyalash pedagogikaning asosiy biri bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolaveradi.Hozirgi paytda sharq falsafasini o’rganayotganlar ham ko’payib bormoqda.
|
| |
