Operatsion tizimlar
tarixi
kompyuterlar tarixining bir aspekti
Operatsion tizimlar tarixi — birinchi
kompyuterlarda operatsion tizimlar
boʻlmagan. Oʻsha davrda birinchi
kompyuterlarda ishlaydigan har bir
dastur
kompyuterda ishlash uchun zarur
boʻlgan barcha kodlarni oʻz ichiga olishi,
oʻrnatilgan apparat bilan aloqa qilish va
dastur bajarishi kerak boʻlgan hisob-
kitoblarni bajarishi kerak edi. Bu holat
hatto eng oddiy dasturlarni ham juda
murakkab holga keltirardi
[1]
.
Ushbu muammoga javoban markaziy
kompyuterlar egalari kompyuterga
kiritilgan dasturlarni yozish va bajarishni
osonlashtiradigan tizimli dasturiy
taʼminotni ishlab chiqa boshladilar va
shu bilan birinchi operatsion tizimlar
dunyoga keldi.
Operatsion tizimlar evolyutsiyasi yettita
asosiy bosqichdan oʻtgan (jadvalda
koʻrsatilgan)
[2]
:
Klassik operatsion tizimlar
Asosiy bosqichlari
Operatsion tizim nomi
I. Open shop
IBM 701 open shop (1954)
II. Ommaviy ishlov berish
(Batch Processing)
BKS system (1961)
III. Multidasturlash
(Multiprogramming)
Atlas supe isor (1961)
B5000 system (1964)
Exec II system (1966)
Egdon system (1966)
IV. Vaqt taqsimoti
(Time sharing)
CTSS (1962)
Multics le system (1965)
Titan le system (1972)
Unix (1974)
V. Bir vaqtning oʻzida dasturlash
(Concurrent Programming)
THE system (1968)
RC 4000 system (1969)
Venus system (1972)
Boss 2 system (1975)
Solo system (1976)
Solo program text (1976)
VI. Shaxsiy hisoblash
(Personal Computing)
OS 6 (1972)
Alto system (1979)
Pilot system (1980)
Star user inte ace (1982)
VII. Taqsimlangan tizimlar
(Distributed Systems)
WFS le se er (1979)
Unix United RPC (1982)
Unix United system (1982)
Amoeba system (1990)
Birinchi operatsion tizim
Kompyuterlar uchun birinchi operatsion
tizim GM-NAA deb atalgan. U 1955-
yilda
General Motors
vakili Robe Patrik
hamda No h American Aviation vakli
Ouen Mok tomonidan tuzilgan. U tizim
monitorlariga asoslangan va faqat katta
mashinalarda ishlashga moʻljallangan.
GM-NAAʼning asosiy vazifasi eski dastur
tugashi bilan yangi dasturni avtomatik
ravishda bajarishdan iborat boʻlgan
[3]
.
Tarixi
Meinfreym — bu katta hajmdagi
maʼlumotlarni qayta ishlash va katta
hajmdagi maʼlumotlarni saqlash uchun
moʻljallangan. Shuningdek, katta
hajmdagi xotiraga ega boʻlgan yuqori
unumdor kompyuter
(superkompyuter)dir. Dastlabki
meinfreym kompyuterlar 1940-1950-
yillarda ishlab chiqarilgan boʻlib,
birinchisi ENIAC kompyuteri 1947-yilda
AQSHda ishlab chiqarilgan va u
operatsion tizimlarga ega emas edi.
Keyinchalik 1964-yilda
IBM
tomonidan
Meinfreymlar uchun
operatsion tizim
yaratilgan boʻlib, u IBM System/360
deb nomlangan.
Meinfreymlar bugungi kunda ham
mavjud boʻlgan yirik korporativ
maʼlumotlar markazlarida katta, koʻp
qirrali mashinalar koʻrinishidagi butun
zallarni egallagan. Bunday kompyuterlar
shaxsiy kompyuterlardan maʼlumotlarni
kiritish-chiqarish hajmi bilan farq qiladi.
Meinfreymlar kuchli veb-se erlar, yirik
onlayn-doʻkonlar uchun se erlar va
ko onalararo tranzaktsiyalar uchun
se erlar sifatida ishlatiladi.
Meinfreymlar uchun operatsion tizimlar
birinchi navbatda, bir vaqtning oʻzida
koʻplab amallarni qayta ishlashga
qaratilgan boʻlib, ularning aksariyati
juda katta hajmdagi kiritish-chiqarish
maʼlumotlari (I/O)ni talab qiladi.
Meinfreymlar uchun operatsion
tizimlarning uch turi mavjud:
Toʻplamni qayta ishlash;
Vaqtni taqsimlash va koʻp vazifalarni
bajarish;
Toʻla taqsimlash
[4]
.
Toʻplamni qayta ishlash
Toʻplamni qayta ishlovchi operatsion
tizim deganda foydalanuvchi ishlari
kirish qurilmalarida ketma-ket pa iyalar
sifatida qayta ishlash uchun taqdim
etiladigan va qayta ishlash jarayonida
foydalanuvchi va uning ishi oʻ asida
hech qanday oʻzaro taʼsir boʻlmagan
tizim tushuniladi. Pa iya rejimi
kompyuterning periferik uskunasiga
maksimal yuklanishdan foydalanadi.
Vaqtni taqsimlash va koʻp
vazifalarni bajarish
Vaqtni taqsimlash bir nechta masofaviy
foydalanuvchilarga bir vaqtning oʻzida
kompyuterda oʻz ishlarini bajarishga
imkon beradi, masalan, katta
maʼlumotlar bazasiga soʻrovlar
yuborishda qoʻl keladi. Bu
funksiyalarning barchasi bir-biri bilan
chambarchas bogʻliq va koʻpincha
universal mashinalarning operatsion
tizimlari ularni yaxlit holda bajaradi.
Umumiy maqsadli mashinalar uchun
operatsion tizimga OS/360ʼning vorisi
OS/390 misol boʻla oladi. Biroq, ushbu
operatsion tizimlar
UNIX
operatsion
tizimining
Linux
kabi variantlari
tomonidan bosqichma-bosqich
toʻxtatilmoqda.
Toʻla taqsimlash
Koʻp foydalanuvchili tizimlarning
rivojlanishi dasturning oʻzida
oʻzgarishlardan qochib, vakolatlarni
ajratish bilan bogʻliq muammolarni hal
qilishni talab qildi. Protsessor ishlab
chiquvchilari ikkita protsessor rejimiga
ega a itekturani taklif qilgan
operatsion tizimlarda vakolatlar —
„haqiqiy“ (bunda kompyuterning butun
manzil maydoni bajariladigan dastur
uchun mavjud) va „himoyalangan“
(bunda manzil maydoniga kirish
imkoniyati dasturning boshlanishida
bajarilishi uchun ajratilgan diapazon
bilan cheklangan)ni ajratishni qoʻllab-
quvvatladilar.
Birinchi davr (1945-1955-yillar)
Raqamli kompyuterlarni yaratishda
muva aqiyatlar
Ikkinchi jahon urushi
tugaganidan keyin sodir boʻldi. 40-
yillarning oʻ alarida birinchi lampali
hisoblash qurilmalari yaratildi. Shu bilan
birga, kompyuterni loyihalash va
dasturlash amalga oshirildi. Bunga
boshqa amaliy sohalardan har xil
turdagi amaliy muammolarni hal qilish
sohasidagi tadqiqot ishlari kirar edi.
Oʻsha paytda dasturlash faqat mashina
tilida amalga oshirilgan. Oʻsha paytda
Operatsion tizimlar
evolyutsiyasi
operatsion tizimlar yoʻqligi sababli
barcha vazifalar dasturchi tomonidan
maxsus boshqaruv panelidan qoʻlda hal
qilinardi. Operatsion tizimda matematik
hamda yordamchi dasturlar
kutubxonalaridan boshqa dasturiy
taʼminot yoʻq edi.
Ikkinchi davr (1955-1965-yillar)
1950-yillarning oʻ alarida hisoblash
texnikasining rivojlanishida yangi texnik
baza — yarimoʻtkazgich elementlarning
paydo boʻlishi bilan bogʻliq yangi davr
boshlandi. Ikkinchi avlod kompyuterlari
yanada ishonchli boʻldi. Ular juda muhim
vazifalarni ishonib topshirish uchun
yetarlicha uzoq vaqt ishlay olar edi.
Aynan shu davrda dasturchilar va
operatorlar, foydalanishga
topshiruvchilar hamda kompyuterlarni
ishlab chiquvchilarga boʻlingan edi.
Bu yillarda birinchi
algoritmik tillar
va
birinchi tizim dasturlari —
kompilyatorlar paydo boʻldi. Protsessor
vaqtining na i oshdi, bu dasturni ishga
tushirish oʻ asida kamroq qoʻshimcha
xarajatlarni talab qilgan. Birinchi
ommaviy ishlov berish tizimlari paydo
boʻldi, ular birin-ketin dasturni ishga
tushirishni avtomatlashtirdi va shu bilan
protsessorning yuklanish koe tsientini
oshirdi. Ommaviy ishlov berish tizimlari
zamonaviy operatsion tizimlarning
prototipidir. Pa iyalarni qayta ishlash
tizimlarini amalga oshirish jarayonida
rasmiylashtirilgan topshiriqlarni
boshqarish tili ishlab chiqildi, uning
yordamida dasturchi tizim va
operatorga kompyuterda qanday ishni
bajarishni xohlashini aytdi. Odatda
pe oka alar palubasi koʻrinishidagi bir
nechta vazifalar toʻplami topshiriqlar
paketi nomini oldi.
Uchinchi davr (1965-1980-yillar)
Kompyuterlar rivojlanishining uchinchi
muhim davri 1965-1980-yillarga toʻgʻri
keladi. Bu vaqtda texnik bazada
tranzistorlar kabi alohida
yarimoʻtkazgichli elementlardan integral
mikrosxemalarga oʻtish sodir boʻldi, bu
esa yangi, uchinchi avlod
EHMlariga
ancha keng imkoniyatlar berdi.
Bu davr, shuningdek, dasturiy
taʼminotga mos keladigan mashinalar
oilalarini yaratish bilan tavsi anadi.
Integral mikrosxemalarga asoslangan
dasturiy taʼminotga mos keladigan
mashinalarning birinchi oilasi IBM/360
seriyali mashinalar ishlab chiqilgan edi.
1960-yillarning boshlarida qurilgan bu
oila ikkinchi avlod mashinalaridan
na /unumdorlik jihatidan sezilarli
darajada ustun keldi. Tez orada dasturiy
taʼminotga mos keladigan mashinalar
gʻoyasi umum eʼtirof etildi.
Dasturiy taʼminot operatsion tizim
muvo qligini talab qildi. Bunday
operatsion tizimlar katta va kichik turli
xil tashqi qurilmalarga ega katta va
kichik hisoblash tizimlarida tijorat
sohasida va ilmiy tadqiqot sohasida
ishlashi kerak edi. Ushbu qarama-qarshi
talablarning barchasini qondirish
niyatida tuzilgan operatsion tizimlar
dizayn jihatidan juda murakkab
ekanligini isbotladi. Ular minglab
dasturchilar tomonidan yozilgan koʻp
millionlab montaj qatorlaridan iborat
boʻlib, minglab xatolarni oʻz ichiga olgan,
bu esa cheksiz tuzatish oqimiga sabab
boʻlgan edi. Operatsion tizimning har bir
yangi versiyasida baʼzi xatolar tuzatildi
va boshqa qoʻshimchalar kiritildi.
Oʻzining ulkan hajmi va koʻplab
muammolariga qaramay, uchinchi avlod
mashinalarida OS/360 va shunga
oʻxshash boshqa operatsion tizimlar
koʻpchilik isteʼmolchilar ehtiyojlarini
qondirdi. Operatsion tizimlarning ushbu
avlodining eng muhim yutugʻi
multidasturlashni amalga oshira olishida
edi. Multidasturlash — bir protsessorda
bir nechta dasturlar navbatma-navbat
bajariladigan hisoblash jarayonini tashkil
qilish usulidir. Bitta dastur kiritish-
chiqarish operatsiyasini bajarayotganda,
protsessor dasturning ketma-ket
bajarilishida boʻlgani kabi (bitta dasturli
rejim) boʻsh turmaydi, balki boshqa
dastur (koʻp dasturli rejim)ni bajaradi.
Bunday holda, har bir dastur boʻlim deb
ataladigan oʻz operativ xotirasiga
yuklanadi.
Yana bir yangilik paydo boʻldi — spuling
(spooling). Oʻsha paytda spuling
hisoblash jarayonini tashkil qilish usuli
sifatida aniqlangan, unga muvo q
vazifalar pe oka alardan diskka
hisoblash markazida paydo boʻlgan
tezlikda oʻqiladi va keyingi vazifa
tugagach, diskdan yangi vazifa
boʻshatilgan boʻlimga yuklandi. Pa iyali
ishlov berish tizimlarini multidasturlash
orqali amalga oshirish bilan bir qatorda
yangi turdagi operatsion tizim — vaqtni
taqsimlash tizimlari paydo boʻldi.
Toʻ inchi davr (1980-yildan
buyon)
Operatsion tizimlar evolyutsiyasining
toʻ inchi davri yirik integral
mikrosxemalarning (YIM) paydo boʻlishi
bilan bogʻliq. Bu yillarda integratsiya
darajasining keskin oʻsishi va
mikrosxemalarning na ining pasayishi
kuzatildi. Kompyuter hamma uchun
mavjud boʻldi va shaxsiy kompyuterlar
davri boshlandi. A itektura nuqtayi
nazaridan shaxsiy kompyuterlar PDP-11
kabi mini-kompyuterlar sin dan hech
qanday farq qilmadi, lekin ularning na i
sezilarli darajada farq qildi. Agar mini-
kompyuter ko ona yoki universitet
boʻlimiga oʻz shaxsiy kompyuteriga ega
boʻlish imkoniyatini yaratgan boʻlsa,
shaxsiy kompyuter har bir inson uchun
imkoniyat yaratdi.
Kompyuterlar oddiy odamlar tomonidan
keng qoʻllanila boshlandi, bu esa
„doʻstona“ dasturiy taʼminotni ishlab
chiqishni talab qildi.
Operatsion tizimlar bozorida ikkita tizim:
MS-DOS
va
UNIX
ustunlik qildi. Yagona
dasturli, bir foydalanuvchili operatsion
tizim MS-DOS
Intel
8088
mikroprotsessorlari, keyin esa 80286,
80386 va 80486 asosidagi kompyuterlar
uchun keng qoʻllanilgan. Koʻp dasturli
koʻp foydalanuvchili UNIX operatsion
tizimi Inteldan tashqarida, ayniqsa
yuqori unumdor RISC protsessorlariga
asoslangan.
80-yillarning oʻ alarida tarmoq yoki
taqsimlangan operatsion tizimlar
nazorati ostida ishlaydigan shaxsiy
kompyuter tarmoqlari jadal rivojlana
boshladi.
Tarmoq operatsion tizimlarida
foydalanuvchilar boshqa kompyuterlar
mavjudligidan xabardor boʻlishlari va
uning resurslaridan, birinchi navbatda,
fayllardan foydalanish uchun boshqa
kompyuterga kirishlari talab etiladi.
Tarmoqdagi har bir mashina oʻzining
mahalliy operatsion tizimini boshqaradi,
bu kompyuterning tarmoqda ishlashini
taʼminlaydigan qoʻshimcha vositalar
mavjudligi bilan mustaqil
kompyuterning operatsion tizimidan
farq qiladi. Tarmoq operatsion tizimi bir
protsessorli kompyuterning operatsion
tizimidan tubdan farq qilmaydi. U,
albatta, tarmoq inte eysi qurilmalari
uchun dasturiy taʼminotni qoʻllab-
quvvatlashni (tarmoq adapteri drayveri),
shuningdek, tarmoqdagi boshqa
kompyuterlarga masofadan kirish
vositalarini va masofaviy fayllarga kirish
uchun asboblarni oʻz ichiga oladi, ammo
bu qoʻshimchalar operatsion tizimning
oʻzi tuzilishini sezilarli darajada
oʻzga irmaydi.
Unix
UNIX
operatsion tizimining tarixi 1969-
yilga borib taqaladi, oʻshanda
AT&Tʼdagi
Bell Labs tadqiqot loyihasi doirasida
umumiy maqsadli vaqtni taqsimlovchi
kichik operatsion tizim ishlab chiqilgan
boʻlib, u ancha samarali ekanligi
Operatsion tizimlarning
yoyilishi
isbotlangan. 1976-yilda Bell Labs ushbu
tizimning oltinchi nashrini chiqardi, u
keng tarqalgan V6 nomi bilan tanilgan
va universitetlarga bepul tarqatilgan. 3
yildan soʻng yettinchi versiya (V7)
chiqdi. Bu keng tarqalgan tarqatish
uchun birinchi versiya edi (asosan
universitetlar va tadqiqot
laboratoriyalarida) va UNIXʼning
koʻpgina keyingi versiyalari uchun asos
boʻlib xizmat qildi. Universitetlarga 100
dollarga, qolganlarga esa 21 000
dollarga taklif qilingan.
V7ʼning chiqarilishi bilan AT&T UNIX
Suppo Group (USG)ni yaratdi,
keyinchalik u UNIX System Laboratories
(USL)ga aylandi. Guruhning vazifasi
UNIXʼni tijorat mahsuloti sifatida „targʻib
qilish“ edi. Bell Labs ham, USG ham turli
yoʻnalishlar uchun tizimni rivojlantirishda
davom etdi. USLʼning System III va
System V versiyalari keng tarqaldi va
zamonaviy tizimlarning rivojlanishiga
katta taʼsir koʻrsatdi.
1992-yilda AT&T barcha UNIX tizimlarini
Novell kompaniyasiga sotdi, u UnixWare
deb nomlangan tizim asosida V tizimni
ishlab chiqdi, u unchalik mashhur
boʻlmagan (Hozirda UnixWare tizimi
Novell tomonidan Santa Crouze
Operation kompaniyasiga sotilgan va
SCO UnixWare deb ataladi).
UNIXʼning aksariyat versiyalari maʼlum
darajada AT&T dasturiy taʼminotiga
asoslanganligi sababli, Novell UNIX
sotuvchi boshqa sotuvchilardan ham
royalti oladi (Sun Microsystems oʻrniga
bir ma alik katta toʻlovni amalga
oshirgan).
Berkley UNIX operatsion tizimi 1977-
yilda Berklidagi Kaliforniya
universitetining Kompyuter tizimlari
tadqiqot guruhi (CSRG) AT&T dan V6
manba kodini litsenziyalaganida
tuzilgan. Ushbu guruh tomonidan
chiqarilgan versiyalar qisqacha BSD
(Berkley Software Distribution) deb
nomlangan. Ularning chiqarilishi 1977-
yilda PDP-11 mashinasi uchun 1BSD
versiyasi bilan boshlandi va 1993-yilda
4.4BSD versiyasi bilan yakunlandi. BSD
AT&Tʼning UNIX variantiga
asoslanganligi sababli undan
foydalanish uchun AT&T litsenziyasi
talab qilingan.
Hukumat laboratoriyalari va ko onalar
uchun asl AT&T litsenziyalari har doim
qimmat boʻlgan. Ular dastlab
universitetlar uchun arzon edi, biroq
UNIX tijoriy jihatdan qabul qilinishi bilan
na tez koʻtarildi. Oxir-oqibat, Berkli
AT&T kodini BSDʼdan olib tashlashga
qaror qildi. Ish uzoq, zerikarli va
mashaqqatli edi. U tugashiga biroz vaqt
qolganida universitet operatsion
tizimlarni tadqiq qilish uchun mablagʻni
yoʻqotdi va Hisoblash tizimlarini
oʻrganish guruhi (CSRG) tarqatib
yuborildi.
Tarqalishidan oldin Study Group oʻzining
AT&T boʻlmagan ikkinchi darsligini
Net/2ʼni chiqardi. Baʼzi kompaniyalar va
birinchi navbatda — BSDI (Berkley
Software Design, Inc.) ushbu versiyani
asos qilib oldi, uni toʻldirdi va uni arzon
va ayni paytda ishonchli UNIX dasturi
sifatida sotishni boshladi. Shu bilan
birga, AT&T va Berkley sudga daʼvo
qilishdi: AT&T mualli ik huquqini
buzganlik uchun, Berkeley esa
sha noma sha lariga rioya qilmaslik
(xususan, kelishilgan kreditni berishdan
bosh to ish uchun). Shu bilan birga,
AT&T rahbarlari BSDIʼni Net/2 dan oʻz
mahsuloti uchun asos sifatida
foydalanganligi uchun sudga berishdi.
1994-yil fevral oyida Novell (oʻsha
paytgacha AT&Tʼdan UNIXʼni sotib
olgan) va Kaliforniya universiteti bir-
biriga qarshi daʼvolarini qaytarib olishga
kelishib oldilar. BSDI ishi ham tezda hal
qilindi. Tafsilotlar ommaga eʼlon
qilinmadi, ammo universitet Net/2
versiyasini sotishni toʻxtatdi va yanada
yetuk dasturiy taʼminot toʻplamini eʼlon
qildi, 4.4BSD-Lite Novell va Kaliforniya
universiteti ushbu paketni erkin
sotishga baraka berdilar. BSDI oʻzining
4.4BSD-Lite mahsulotini 1995-yil
oʻ alariga qadar qayta tashkil etish
rejalarini eʼlon qildi (OʼReilly &
Associates 4.4BSD qoʻllanmalari va
4.4BSD-Lite manba (yuklab
boʻlmaydigan) CD-ROMʼni juda mos
na da sotadi.
1980-yillarda bir nechta ish stantsiyalari
ishlab chiqaruvchilari UNIXʼning oʻz
versiyalarini ishlab chiqishga kirishdilar.
Odatda, rma AT&T yoki BSD tizimining
versiyalaridan birini oladi va uni oʻzida
ishlab chiqishda davom etadi. Baʼzi
rmalar biron bir variantga yopishib
olishni xohlamadilar va ikkala
versiyaning xususiyatlariga ega boʻlgan
duragaylarni ishlab chiqdilar.
Xaos davom etar ekan, turli standa lar
tarafdorlari UNIX versiyalarining
tarqalishini cheklash uchun kampaniya
boshladilar. Toʻsatdan koʻplab UNIX
standa lari paydo boʻldi, ularning har
biri bir nechta sotuvchilarning zaif
koalitsiyasi tomonidan qoʻllab-
quvvatlanadi. UNIXʼning mavjud
versiyalarini kodlash oʻrniga, bu
standa lar bozorga tobora koʻproq
operatsion tizimlarni chiqardi. DEC
standa foydasiga UNIX versiyasini
ishlab chiqishni toʻxtatgan yagona yirik
sotuvchidir. (X/Open Konso siumining
joriy Uni ed UNIX Spetsi katsiyasi,
Spec 1170, dastlab taxminan 1170 APIni
oʻz ichiga olgan. Spec 1170 barcha yirik
UNIX operatsion tizim ishlab
chiqaruvchilari tomonidan qoʻllab-
quvvatlanadi)
[5]
.
Linux
Linux
operatsion tizimi 1991-yilda
tuzilgan va rasmiy ravishda 1994-yilda
Linus To alds tomonidan chiqarilgan.
Linux yagona mashhur hobbi operatsion
tizim hisoblanadi (To alds uni bitiruv
malakaviy ishi sifatida yozgan).
Ushbu operatsion tizim butun dunyo
boʻylab dasturchilar tomonidan qoʻllab-
quvvatlanadi, ishlab chiqilgan va
toʻldirilgan. Linux yagona bepul (toʻliq
bepul) operatsion tizimdir.
Koʻp vazifali koʻp foydalanuvchili 32-bitli
Linux tizimining kelib chiqishi UNIX
universal operatsion tizimlari sin dan
keladi.
Linux uchun muhim rivojlanish
foydalanuvchilarga qulay qobiqlarning
paydo boʻlishidir. Tanish ish stoli va
Windows piktogrammalarining
kombinatsiyasi va Linux yadrosining
kuchi darhol ishlab chiquvchilar va
foydalanuvchilarning eʼtiborini to di.
1999-yilda eng yirik kompyuterlar
yetkazib beruvchilaridan biri oʻz
tizimlariga oʻrnatish uchun Linuxni
tanladi. Oʻsha yili taniqli Corel
korporatsiyasi Linuxʼning birinchi tijorat
versiyasini — original oʻrnatish tizimiga
ega kompilyatsiya qilingan tarqatish
paketini chiqardi, buning natijasida
Linuxʼga kompyuterni joriy qilish
jarayoni juda soddalashtirildi.
Hozirgi vaqtda Linux nafaqat
se erlarga, balki tayyor shaxsiy
kompyuterlar va noutbuklarga
oʻrnatilmoqda. 2000-yilda OS
tarafdorlari Windowsʼning ustiga
oʻrnatish uchun moʻljallangan Linux
versiyasini chiqardilar.
OS/2
OS/2 operatsion tizimi
IBM
va
Microsoft
oʻ asida qoʻshma loyiha sifatida 1984-
yilda boshlangan. Keyinchalik, loyiha
bekor qilindi va Microsoft oʻzining OS/2
versiyasini
Windows NTʼga
oʻzga irdi.
OS/2ʼning oʻzi esa IBMda ishlab
chiqilishda davom etdi. OS/2 dastlab
MS-DOS
oʻrnini bosuvchi sifatida ishlab
chiqilgan. Yangi operatsion tizimni
ishlab chiqish o idagi tushunchalar
istiqbolli edi: OS/2 koʻp vazifalikni,
vi ual xotirani, gra k foydalanuvchi
inte eysini qoʻllab-quvvatlaydi va DOS
ilovalarini ishga tushiradi. Biroq, bu
rejalarning aksariyatini amalga oshirib
boʻlmadi.
1987-yilda chiqarilgan OS/2 1.0ʼning
birinchi versiyasi koʻp vazifali tizim
uchun zarur boʻlgan koʻpgina
funksiyalarni oʻz ichiga olgan. Biroq, u
gra k qobiqga ega emas edi va koʻplab
mashhur printerlar va boshqa qurilmalar
uchun drayverlarga ham ega emas edi.
Bundan tashqari, u kompyuter
resurslariga juda talabchan edi; DOS-
ilovalarning bajarilishi va oʻzaro taʼsirini
juda sekin amalga oshirar, baʼzan esa
umuman amalga oshirmas edi;
foydalanuvchi bir vaqtning oʻzida faqat
bitta dastur bilan ishlashi mumkin edi,
qolgan jarayonlar fonda bajarilgan.
Har bir yangi versiya bilan OS/2 yanada
yaxshilandi. OS/2 v2.00 1992-yilda
allaqachon birinchi versiyaning asosiy
kamchiliklari ba araf etildi. Bu shaxsiy
kompyuterlar uchun birinchi mavjud va
ishlaydigan 32 bitli operatsion tizim
boʻlib, OS bozorida shubhasiz unga
eʼtibor kuchaydi. Buning o idan
OS/2ʼning juda muva aqiyatli tarmoq
versiyalari (masalan, Warp 3, Warp
Connect, Warp 4) chiqarildi. Shu
paytdan boshlab, OS/2ʼga oʻxshash
tarmoqlar bilan ishlovchi operatsion
tizimlar ishlab chiqila boshlandi
[6]
.
Windows
Windows
operatsion tizining birinchi
versiyasi 1985-yilda eʼtiborga
olinmasdan chiqdi. 1992-yilda
chiqarilgan Windows 3.0 katta
mashhurlikka erishdi. Ikki yil oʻtgach, 3.1
va 3.11 versiyalari paydo boʻldi (oxirgisi
toʻliq multimedia qoʻllab-quvvatlashi va
mahalliy tarmoqda ishlash kabi muhim
elementni oʻz ichiga olgan — shuning
uchun u Windows For Workgroups
nomini oldi). Windows allaqachon
kompyuterda mavjud boʻlgan DOSʼning
ustiga oʻrnatildi va faqat uning
imkoniyatlarini kengaytirdi. Aslida, bu
shunchaki gra k qobiq boʻlib,
kompyuterda oʻrnatilgan
MS-DOS
toʻplamiga oʻrnatiladi.
Koʻp vazifalilikning paydo boʻlishi bir
vaqtning oʻzida ishga tushirilgan ilovalar
soni ikki yoki uchta bilan cheklangan
boʻlsa-da, oz miqdordagi tezkor xotira
(RAM)ni ishga tushirishga ruxsat
bermagan. 640 KB toʻsiq yoʻqoldi va
kompyuter unga oʻrnatilgan barcha
operativ xotiradan foydalana oldi.
Windows oʻzining noyob beqarorligi,
tez-tez „qotib qolishi“ va koʻp sonli
xatolar bilan ajralib turardi. Bu
Windowsʼdagi dasturlarning operativ
xotira va protsessor quvvatining
boʻlinishi sodir boʻlgan umumiy
makonda yashashi kerakligi bilan bogʻliq
edi.
32-bitli
Windows NT
, bozorga 1993-
yilda chiqqan birinchi versiyasi va
oxirgisi 1998-yilda, boshidanoq asosan
ish uchun moʻljallangan oʻta barqaror,
ishonchli tizim sifatida tuzilgan edi.
1997-yil oxirida Microsoft
Windows
98ʼning
ishlab chiqarishdan oldingi
nusxalarini yuz minglab beta testerlarga
tarqatdi.
Windows 2000
1999-yilda chiqarilgan.
Yangi operatsion tizim nafaqat
“korporativ” bozor uchun, balki uy
kompyuterlarida ham oʻrnashish uchun
standa boʻlishi kerak edi. Biroq,
kompyuter resurslariga boʻlgan yuqori
talablar baʼzi uy foydalanuvchilarini
yangi tizimdan uzoqlashtirdi. Aynan shu
kamchiliklar, shuningdek, Windows
2000ʼda “oʻyin rejimi”ni qoʻllab-
quvvatlash, tuzatishlar va
yaxshilanishlardan keyin ham idealdan
uzoq boʻlganligi,
Microsoftʼni
Windows
2000ʼni “yagona, universal operatsion
tizim” qilish gʻoyasidan voz kechishga
majbur qildi.
Windows XP
2001-yilning yozida paydo
boʻldi. Bu operatsion tizim “korporativ”
operatsion tizim yaʼni Windows XP
Se er hamda “uy” Windows XP
Professional, Windows XP Home naqllari
chiqarilgan edi.
2004-yil oʻ alarida Microsoft baʼzi
muhim xususiyatlarni olib tashlagan
holda Longhorn (
Windows Vista
tizimining xomaki naqli) operatsion
tizimini qayta ishlab chiqishga qaror
qildi. Ushbu ishning natijasi 2007-yil
boshida Windows Vista operatsion
tizimining chiqarilishi edi. Ushbu tizim
ekspe lar va foydalanuvchilarning
aralash bahosini oldi. Windows
Vistaʼning chiqarilishidan keyingi ikki yil
ichida foydalanuvchilarning faqat kichik
bir qismi unga oʻtdi va eng mashhuri
vaqt sinovidan oʻtgan Windows XP edi.
2007-yil 30-yanvarda (oddiy
foydalanuvchilar uchun) yangi
operatsion tizim Windows Vista paydo
boʻldi. Chiqarilganidan beri Vista juda
koʻp tanqidlarga uchradi. Windows Vista
texnologiya versiyasi boʻlib,
texnologiyalarni faollashtirish uchun
mustahkam poydevor boʻlishni maqsad
qilgan, ularning aksariyati
foydalanuvchiga darhol koʻrinmaydigan
tizim funksiyalari bilan bogʻliq.
Windows 7
— Microsoft
kompaniyasining operatsion tizimlaridan
boʻlib, u Windows XP va Windows Vista
oʻrnini egallagan va 2009-yil 22-
oktyabrda chiqarilgan. Windows 7ʼni
ishlab chiqish rasmiy ravishda Windows
Vista 2006-yil oxirida chiqarilgandan
soʻng darhol boshlandi, biroq baʼzi
gʻoyalar Longhorn loyihasida belgilandi,
uning ustida ish 2001-yilda Windows XP
operatsion tizimi chiqarilgandan keyin
boshlangan. Dastlab Longhorn bir qator
fundamental yangiliklarni amalga
oshirishni rejalashtirgan edi, ammo
ushbu loyiha ustidagi uch yillik ishdan
so'ng, ishlab chiquvchilar to'liq ish
tizimini yaratishga muva aq
boʻlishmadi. Longhornning chiqish
sanalari doimo orqaga surildi va loyihani
saqlab qolish uchun keskin choralar
ko'rish kerak edi
[7]
.
Windows 8 — Windows NT oilasiga
mansub operatsion tizim boʻlib,
Windows 7 dan keyingi qatorda turadi.
Microsoft korporatsiyasi tomonidan
ishlab chiqilgan. Yadro versiyasi 6.2. U
2012-yil 26-oktabrda sotuvga chiqdi.
2020-yil dekabr holatiga koʻra, Windows
8 operatsion tizimining dunyoda
Internetga kirish uchun foydalaniladigan
operatsion tizimining ulushi 1,4% ni
tashkil etdi va Linuxdan keyin yettinchi
oʻrinda turadi. Se er versiyasi Windows
Se er 2012 2013-yil iyul holatiga koʻra
100 million litsenziya sotilgan. Microsoft
2016-yil 12-yanvarda Windows 8
tizimini qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatdi.
Windows 8.1 — Microsoft korporatsiyasi
tomonidan 17-oktyabr 2013-yilda
ishlab chiqarilgan Windows NT
oilasining operatsion tizimi boʻlib,
Windows 8 dan keyin chiqarildi. Ish
stantsiyalari, shaxsiy kompyuterlar va
po ativ qurilmalar uchun moʻljallangan;
se er vazifalarini hal qilish uchun
moʻljallangan versiya Windows Se er
2012 R2 hisoblanadi. Windows 8 bilan
taqqoslaganda, u gra k inte eys bilan
ishlashda bir qator yangilanishlar va
oʻzgarishlarga ega. Windows 8.1, xuddi
Windows 8 kabi, sensorli
kompyuterlarga qaratilgan, ammo uni
klassik shaxsiy kompyuterlarda ishlatish
imkoniyatini istisno qilmaydi.
Windows 10
— bu Windows NT oilasi
doirasida Microsoft tomonidan ishlab
chiqilgan shaxsiy kompyuter hamda ish
stantsiyalari uchun operatsion tizimdir.
Windows 8.1 dan keyin tizim 9 ni
chetlab oʻtib, 10 raqamini oldi. Windows
10 ning se er naqllari Windows Se er
2016 va Windows Se er 2019 deb
nomlanadi.
Tizim shaxsiy kompyuterlar, planshetlar,
sma fonlar, Xbox One konsollari va
boshqalar kabi turli xil qurilmalar uchun
yagona tizimga aylanishi moʻljallangan.
Yagona ishlab chiqish platformasi va
barcha qoʻllab-quvvatlanadigan
qurilmalarga mos keluvchi universal
ilovalarning yagona doʻkoni mavjud.
Windows 11
— Windows 10 operatsion
tizimining davomchisi hisoblanib,
Microsoft tomonidan Windows NT
oilasiga mansub boʻlgan shaxsiy
kompyuterlar uchun operatsion tizimdir.
Uning ilk taqdimoti 2021-yil 24-iyunda
boʻlib oʻtdi. Windows 11 2021-yil 5-
oktyabrda Windows 10 bilan ishlaydigan
muvo q qurilmalar uchun Windows
Update orqali bepul yangilanish sifatida
chiqarildi.
Mac OS
Apple
Macintosh shaxsiy
kompyuterining evolyutsion tarixi 1976-
yilda
Stiv Jobs
va Stiv Voznyak 48 kb
operativ xotira va MOS 6502 protsessor
bilan jihozlangan birinchi Apple
kompaniyasini qurganlarida
boshlangan. Applening ilk modellarida
SOS (Sophisticated Operating System)
va DOS-3 kabi oddiy konsol operatsion
tizimlari ishlatilgan. 1984-yil aprel oyida
Apple kompyuterini bozorga
chiqargandan soʻng kompaniya oʻzining
birinchi operatsion tizimini gra k qobiqli
inte eysga ega boʻlgan
MacOS
1.0 deb
nomlangan ishlab chiqish va
tijoratlashtirishga muva aq boʻldi.
1985-yilning yanvarida ilk bor taqdim
etilgan platforma haqiqiy sensatsiyaga
aylandi, chunki shu paytgacha hech bir
kompaniya bunday ixcham, ishonchli va
ishlatish uchun qulay tizim yarata
olmagan edi. MacOS 1.0 ish maydoni
toʻ ta ochiladigan tizim menyusi
toʻplamini oʻz ichiga olgan vazifalar
panelini, diskdan oʻchiriladigan
obyektlar uchun savatcha va
foydalanuvchiga kataloglar va fayl
obyektlari bian turli operatsiyalarni
bajarishga imkon beruvchi “Macintosh
Finder” deb nomlangan fayl
boshqaruvchisini oʻz ichiga olgan. Ish
stolida tizim diskiga va boshqaruv
paneliga yorliqlar mavjud boʻlib, ularda
onlayn yordam tizimi va operatsion
muhitni sozlash elementlari mavjud
boʻlib, operator bu yerda ishga
tushiriladigan papkalar va dasturlar
uchun piktogrammalarni mustaqil
ravishda joylashtirishi mumkin edi.
MacOS 1.0 sichqoncha yordamida
boshqarildi.
1986-yil 26-noyabrda Apple Apple II
seriyali kompyuterlar uchun macOS 1.0
versiyasi asosida ishlab chiqilgan va
Apple II Desktop deb nomlangan gra k
oyna oynasi qobigʻining chiqarilishini
e’lon qildi. Ushbu oyna muhiti
MacOSʼning birinchi versiyasidan katta
farqlarni oʻz ichiga olmaydi, faqat ishlab
chiquvchilar Macintosh Finderʼni
oddiyroq fayl boshqaruvchisi “Selector”
bilan almashtirdilar, bu esa disklarda
saqlangan maʼlumotlar bilan elementar
operatsiyalarni bajarish va turli
dasturlarni ishga tushirish imkonini
berdi. Oynalarni ochish va yopish
protseduralari endi animatsiya e ektlari
bilan birga boʻldi, bu esa tizim
inte eysidan foydalanishni yanada
yoqimli qildi. Apple II Desktop dasturiy
taʼminot toʻplami mustaqil operatsion
tizim emas edi, bu shunchaki
foydalanuvchilarga shaxsiy kompyuter
disklari tarkibi bilan yanada qulayroq
ishlash imkonini beruvchi qulay gra k
plagin (ustqurilma) edi.
Keyinchalik, Apple IIGS seriyali
kompyuterining paydo boʻlishi bilan
ushbu kompyuter tomonidan
ishlatiladigan operatsion tizim uchun
gra k inte eysni yaxshilashga obyektiv
ehtiyoj paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, Apple
bozorga GS/OS System 6.0.1 deb
nomlanuvchi yangi macOS ilovasini
chiqardi.
MacOSʼning joriy versiyasi X deb
belgilangan va 2001-yil oxirida omma
eʼtiboriga havola etilgan. MacOS Xʼda
ishlash uchun moʻljallangan eng keng
dasturiy taʼminot toʻplami mavjud va
platformaning oʻzi hayratlanarli darajada
sezgir, samarali va ishonchliligi bilan
ajralib turadi.
Mobil operatsion tizimlar
Hozirgi vaqtda foydalanuvchilarning
qiziqishini turli xil operatsion tizimlarda
ishlaydigan
sma fonlar
jalb qilmoqda:
Windows Phone, Boda,
iOS
shular
jumlasidandir. Ulardan eng mashhurlari
iOS va
Android
boʻlib turibdi.
IOS — bu Amerikaning Apple
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan
Linux yadrosiga asoslangan mobil
operatsion tizimdir. U dastlab 2007-
yilda iPhone va iPod Touch uchun
chiqarilgan. Hozirda u barcha Apple
qurilmalariga oʻrnatilgan. Mobil Safari
brauzeri, vizual ovozli pochta, vi ual
klaviatura kabi yangiliklar iOSʼni
sma fonlar uchun eng mashhur
tizimlardan biriga aylantirdi.
Android eng dinamik rivojlanayotgan
tizim boʻlib, sma fonlar (dastlab
kommunikatorlar uchun) uchun ishlab
chiqilgan. Bu sensorli ekranga
qaratilgan statsionar shaxsiy
kompyuterlar va noutbuklarda
ishlatiladigan shunga oʻxshash Windows
va Linux tizimlarining soddalashtirilgan
versiyasidir. Android platformasi
operatsion tizim, dasturiy inte eys va
kuchli ilovalarni oʻz ichiga oladi.
Chrome OS
kichik netbuklardan to ib to
toʻliq oʻlchamli ish stollarigacha boʻlgan
qurilmalar uchun operatsion tizim
sifatida sotiladi va x86 hamda ARM
protsessor a itekturasini qoʻllab-
quvvatlaydi.
Yangi Google Chrome OS
optimallashtirilgan Linux yadrosiga
asoslangan ochiq manba hisoblanadi va
Chrome brauzeri tomonidan
boshqariladi. Asosiy xususiyat veb-
ilovalarning oddiy operatsion tizim
funksiyalaridan ustunligidadir. Bunda
asosiy rol brauzerga yuklangan.
Yangi mahsulotni yaratish strategiyasi
Internetga kirish uchun foydalaniladigan
shaxsiy kompyuterning apparat
resurslariga mos kelmaydigan
a itekturani nazarda tutadi.
Tizim tomonidan ishga tushirilgan
barcha ilovalar veb-xizmatlardir. Aslida,
kompyuterda sodir boʻladigan barcha
harakatlar Internetda amalga oshiriladi,
shu bois hech qanday o ayn ilovalarni
oʻrnatishga hojat yoʻq. Shu munosabat
bilan, Chrome OSʼda ishlash
kompyuterning kuchli resurslarga ega
boʻlishini talab qilmaydi, barcha
jarayonlar kompyuterning oʻzida emas,
balki tegishli xizmatlarning se erlarida
ishga tushiriladi
[8]
. Biroq bu tizim
internet bilan muammosi bor
foydalanuvchilarda muammo tugʻdirishi
mumkin.
. Histo and Evolution of Operating
Systems // URL:
http://lloogg.com/histo -and-
evolution-of-operating-systems
. P. Brinch Hansen, The evolution of
operating systems. In Classic Operating
Systems: From Batch Processing to
Manbalar
Distributed Systems, P. Brinch Hansen,
Ed. Copyright (c) 2000, Springer-Verlag,
New York.
. Operatsionnie sistemi vichislitelnix
mashin // bourbai [2019]. URL:
http://bourabai.ru/os/lecture01.htm
. Operatsionnie sistemi meynfreymov //
Lawbooks [2019]. Data izmeneniya:
05.04.2015. URL:
https://lawbooks.news/windows_952/op
eratsionnyie-sistemyi-meynfreymov-
66259.html
. Istoriya razvitiya UNIX // Vanderboot
[2019]. Data izmeneniya: 04.12.2014.
URL:
http://www.vanderboot.ru/soft/unix.ph
p Wayback Machine
saytida
a ivlandi
(https://web.archive.org/web/20190916
071948/http://www.vanderboot.ru/soft/
unix.php)
(2019-09-16).
. История развития операционной
системы OS/2 // Refdb. URL:
https://refdb.ru/look/2495394-p2.html
. ИСТОРИЯ WINDOWS. // Компьютер
для чайников [2015–2019]. URL:
https://www.pc-school.ru/istoriya-
windows/ Wayback Machine
saytida
a ivlandi (https://web.archive.org/web/
20211117190519/https://www.pc-scho
ol.ru/istoriya-windows/)
(2021-11-17).
. Эволюция операционных систем или
как это было и как будет // habr
[2006–2019]. URL:
https://habr.com/ru/sandbox/63209/
Bu sahifa oxirgi ma a 11-Sentyabr 2023, 14 51
da tahrir qilingan.
•
Matndan
CC BY-SA 4.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"
https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Operatsion_tizimlar_tarixi&
oldid=3863757
" dan olindi
| 