Axborot tizimlarini boshqaruv tizimining darajasi bo‘yicha sinflanishi
Boshqaruv tizimining darajasi bo‘yicha umumdavlat va tarmoq-lararo boshqarish organlari, tarmoq va
hududiy boshqarish organlari, tashkilotlarining axborot tizimlariga ajraladi.
Tegishli organning avtomatlashtirish va ishlash maqsadlariga bog‘liq holda umumdavlat va
tarmoqlararo axborot tizimlari nomla-nishda muayyan farqlarga ega.
Davlat va tarmoqlararo boshqarish organlariga axborotni qayta ishlash tizimlari, ma’lumotlar
bazasi va banki, ekspert va axborot-izlash tizimlari kiradi, ular davlat xokimiyati organlari va
boshqaruv, tarmoqlararo organlar ishini ta’minlaydi.
Tarmoqlararo avtomatlashgan axborot tizimlari milliy iqti-sodni boshqarish organlarining
(bank, moliya, statistika, ta’minot va boshqalar) ixtisoslashgan tizimidir. Ular o‘z tarkibida qudratli
hisoblash komplekslari, tarmoqlararo ko‘p darajali avtomatlashgan axborot tizimlariga ega bo‘lib,
iqtisodiy va xo‘jalik bashoratlarini, davlat byudjetini ishlab chiqish, xo‘jalikning barcha bo‘g‘inlari
faoliya-ti natijalarini nazorat qilish va tartibga solishni amalga oshiradi.
Boshqaruvning tarmoq tamoyilini amalga oshiruvchi organlar uchun axborot tizimlarini
tuzilmalarining bo‘g‘inliligidan kelib chiqib ajratish mumkin: vazirlik (idora, konsern, assotsiatsiya,
xolding) axborot tizimlari – birlashma – korxona.
Boshqaruvni tarmoq tamoyili bo‘yicha amalga oshiruvchi organlar uchun zamonaviy axborot
texnologiyalarini qo‘llash tarmoq axborot tizimlarini barpo etishga olib keladi, vazirliklar, banklar, idora-
lar, korporatsiya va hokazolarni ta’minlovchi axborot, ma’lumotlar banki va bazasini qayta ishlash
tizimini o‘zida namoyon etadi. Bu tizimlar SHK lokal hisoblash tarmoqlari bazasida yaratiladi.
Tarmoq axborot tizimida axborotni to‘plash, uzatish, qayta ishlash va tahlil qilish amalga oshiriladi.
Bu boshqarish apparatining qarorlarni qa-bul qilish va ularni idoralarga karashli korxona va
birlashmalargacha yetkazishda majburiy ishtirokini ko‘zda tutadi.
Korxona (tashkilot, muassasa) tizimida axborot texnologiyalarini tadbiq etish korxonaning
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini yaratishga olib keladi, u avtonom holda ham, ishlab chiqarish
birlashmasi axborot tizimi tarkibida ham, tarmoq axborot tizimida ham ishlashga mo‘ljallangan.
Agar korxonaga ishlab chiqarish, sex, brigada kabilar majmuasini namoyon etuvchi tizim deb
qaralsa, bu darajalarning har birida axborot texnologiyalaridan foydalanish mumkin. Ularning har birida
tegishlicha axborot tizimlari ham paydo bo‘ladi. Bu pog‘onada quyi, asosiy element asosiy ish joylarida
axborot texnologiyalaridan foydalanishda namoyon bo‘ladi. Bu holda «avtomatlashgan ish joyi» (AIJ)
tushunchasidan foydalaniladi. Yirik korxonalar uchun axborot texnologiyalarini qo‘llash
integratsiyalashgan axborot tizimlarini yaratish yo‘li bilan, quyidagi komponentlar tarkibida
amalga oshiriladi:
• korxonani boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (KBAAT);
41
• avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi (ALT);
• ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning avtomatlashtirilgan tizimi (IChTTAT);
Korxonaning integratsiyalashgan axborot tizimi korxona ichida ham, tashqi muhit bilan
ham (axborot yetkazib beruvchilar, iste’molchilar, banklar, birjalar va boshqalar) keng axborot
almashuvini ta’minlaydi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarini kichik va o‘rta tashkilot-lar, hududiy boshqarish
organlari, transport, qurilish, savdo va boshqa tashkilotlar faoliyatini avtomatlashtirish uchun
qo‘llash «elektron kontoralar» (ofislar), ya’ni alohida avtomatlashtirilgan ishchi o‘rinlarini
birlashtiruvchi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi va lokal hisoblash tarmoqdari negizida axborot
tizimlarini amalga oshiradi.
Axborot texnologiyalarini hududiy-ma’muriy boshqarish organlariga tadbiq etish hududiy
axborot tizimlari (HAT) ga olib keladi. Ular mahalliy davlat organlari va boshqaruvning tahlil
va boshqarish funksiyalarini ta’minlash uchun yaratiladi.
Hududiy tizim faoliyati mintaqada boshqaruv ishini sifatli bajarishga, hisobotni
shakllantirishga, davlat va mahalliy xo‘jalik organlariga tezkor ma’lumotlarni berishga
qaratilgan.
Boshqaruvning tuzilmaviy – hududiy organlariga muvofiq quyidagi tizimlar o‘zaro
farqlanadi:
• avtonom respublikalar, viloyatlarning axborot tizimlari;
• shahar xo‘jaligini boshqarishning axborot tizimi;
• ma’muriy rayonning axborot tizimi.
Axborot tizimlarini integratsvyalashuv darajasi bo‘yicha sinflanishi
Integratsvyalashuv darajasiga ko‘ra barcha axborot tizim-larini beshta sinfga ajratish
mumkin:
1-sinf – vazifali axborot tizimlaridan iborat bo‘lib, unda bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan
vazifalar avtomatlashtiriladi. Odatda bunday tizimlar o‘zaro na ish, na axborot jihatidan bog‘liq
bo‘ladi. Har bir vazifa uchun ma’lumotlar tashkil etiladi va yig‘iladi.
2-sinf – O‘zaro bog‘liq vazifalarni avtomatlashtirish bilan ajralib turadi. Ular ayrim
tamoyillarga ko‘ra ajratilib kenja tizimlarda guruhlanadi. Kenja tizimlarning ish qobiliyatini
ta’minlash uchun lokal ma’lumotlar bazasi yoki o‘zaro bog‘langan lokal fayllar tashkil etiladi.
3-sinf – yagona ma’lumotlar banki asosida kenja tizimlar o‘rtasida o‘zaro aloqani amalga
oshirgan tizimlardan iborat. Ayni paytda kenja tizimlar yanada yirikroq konstruksiyaga (masalan,
«hisobot», «tahlil», «boshqarish», «rejalashtirish» bloklari va hokazo) birlashadi. Birlashuv
nomigagina amalga oshirilmagan. Tizim ichidagi integratsiyalashuv funksional va model
darajasida amalga oshiriladi. Ayni paytda axborot maqsadi, modeli, mezon va cheklovlar,
axborotni tashkil etish, axborot texnologiyasi har bir daraja, har bir blok doirasida o‘zaro bog‘liq
bo‘ladi.
4-sinf – bloklarni yagona axborot banki va yagona axborot texnologiyasi bilan yagona
tizimga qo‘shib yuborish orqali amalga oshiriladigan axborot tizimlaridir.
5-sinf – intefallashgan tizimlar. Ularga turli tip va maqsadli axborot tizimlari birlashib,
ishlab chiqarish hamda boshqaruv kompleks tarzda avtomatlashtiriladi.
Sifat darajasiga ko‘ra axborot tizimlari quyidagi sinflarga bo‘linadi:
1. Axborot-qidiruv tizimi (AQT). EHMda yoki undan tashqarida sakdanishi mumkin bo‘lgan
hujjatlar, ikkinchi darajali hujjatlar (masalan, referatlar), hujjatlar nomi yoki
manzillarning to‘liq matnini qidirishni amalga oshiradi. EHMda u yoki bu hollarda qi-
diruv obrazi nomini olgan va qisqacha mazmuni bayon qilingan huj-jatlarning
formallashgan bayoni saqlanadi. O‘ziga kerakli mavzu-dagi hujjatni topishni istagan
axborot iste’molchilari tizimga so‘rov yuboradi. Qidiruv natijasiga ko‘ra, tasvir-anan
hujjatlarning to‘liq matni yoki so‘ralgan harajatlarning to‘g‘ri-noto‘g‘ri, yetishmasligi,
ishonchlilik darajasi haqida ma’lumot beriladi.
42
2. Axborot-ma’lumotnoma tizimi (AMT) ko‘p jihatdan foydalanuvchilar so‘roviga binoan
iqtisodiy, texnik yoki texnologik mazmundagi axborotni berish, yig‘ish va saqlashga
mo‘ljallangan. Aytish mumkinki, axborot-ma’lu-motnoma tizimi raqamli yoki matnli
konkretlashtirilgan ma’lumotlar bilan ishlashga qaratilgan. So‘rov-ning turiga va shakliga
ko‘ra natijani qanday taqdim etishni belgilaydi. So‘rov natijalari standart ma’lumotnoma
shaklida berilishi mumkin yoki foydalanuvchining xohishiga ko‘ra uning so‘rovini qayta
ishlash davomida ixtiyoriy ko‘rinishda loyihalashtirilishi mumkin.
3. Matnlarni qayta ishlash axborot tizimi (MQAT) bevosita foydalanuvchiga matnlarni (xat,
maqola, referat, buyruq va hokazo) tahrir qilish, saqlash va ko‘paytirishga mo‘ljallangan.
4. Ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MQIT) EHMdagi hisob-kitoblarning formallashgan
algoritmlari bo‘yicha ma’lumotlarni hisoblashga mo‘ljallan-gan. Mazkur tizim ijodiy
jarayonlarni emas, eski jarayonlarni (hisob, hisobot, muhandislik-texnik hisob-kitoblari
va hokazo) avtomatlashtirishga yo‘naltirilgan.
5. Maslaxat beruvchi axborot tizimi (MBAT) avtomatlashtirilgan rejimda EHMda ma’lum bir
holatlarda tashkiliy yoki texnik mazmundagi qarorlarning ayrim variantlarini tuzib beradi.
Bu tavsiyalar qaror qabul qiluvchi shaxs ixtiyoriga beriladi. Maslaxat beruvchi
(kengashuvchi) axborot tizimi asosiga real haqiqatga, ya’ni ob’ektdagi yoki boshqaruv
tizimidagi jarayonga o‘xshash turli xil matematik modellar joylashtiriladi.
6. Qarorlar qabul qilish tizimi (QQQT) shunisi bilan ajralib turadiki, EHMda ishlab chikilgan
qaror varianti bajarish uchun qabul qilinadi. Ayni paytda ishlab chiqarish tizimi
(texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgai tizimi dispetcher boshqaruvi
tizimi) EHM qabul kilgan qarorlar ijrosini tegishli ijro mexanizmlari orqali avtomatik
ravishda amalga oshiradi.
7. Ekspert tizimlari – ET (intellektual komponentli axborot tizimi) EHMda ma’lumotlar
bazasidan tashqari yana ikkita – bilim-lar va maqsadlar bazasi mavjudligi bilan ajralib
turadi. Ma’lu-motlar bazalari (MB) boshqaruv tizimi va ob’ektining miqdoriy formal
tavsifiga ega; bilimlar bazasi (BB) tashqi muhit haqidagi noformal semantik tasavvurlar,
ob’ektlarning ayrim sifat tavsifini, ular orasidagi munosabatlar, mumkin bo‘lgan
harakatlar, holatlar, abstraksiyalar, streotiplar bayonini saqlaydi. Maqsadlar bazasi
modellashtiriladigan ob’ektlar uchun xos bo‘lgan o‘zaro bog‘liq maqsadlar, kenja
maqsadlar, ularga yetishish uslublari va vositalari tuttsheidagi tasavvurga ega. Bunday
tizimlar ijodiy, ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, boshqarish jarayonlarida juda dolzarb.
Ekspert tizimlari inson faoliyatining aniq turlari bo‘yicha mutaxassis-lar tajribasi va
bilimini to‘plash, boyitish, rivojlantirish imkonini beradi.
Avtomatlashtirilgan ofis tizimi
Avtomatlashtirilgan ofis tizimi (Office Information Systems – OIS) firma boshqaruvining
barcha darajadagi menejerlari uchun faqat xodimlar ichki firma aloqasini qo‘llab-quvvatlash
uchungina emas, balki ularga tashqi muhit bilan yangi kommunikatsiya vositalarini taqdim etishi
jixatdan ham diqqatni o‘ziga tortadi. Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi
kommunikatsiya jarayonlarini ham tashkilot ichida, ham tashqi muhit bilan axborot uzatish va u
bilan ishlashning kompyuter tarmoqlari va zamonaviy vositalar negizida tashkil etish va qo‘llab
quvvatlashdir. Hozirgi paytda ofisni avtomatlashtirish texnologiyasini ta’minlovchi kompyuter
va nokompyuter texnik vositalar uchun bir necha unlab dasturiy mahsulotlar ma’lum: matnli
protsessor, jadvalli protsessor, elektron pochta, elektron kalendar, audiopochta, kompyuterli va
telekonferensiyalar, shuningdek boshqaruv faoliyatining maxsus dasturlari kiradi. OIS ning
funksional tuzilishi quyidagicha bo‘ladi:
43
OIS ning quyi tizimlari quyidagicha bo‘ladi:
Shunday kilib OIS – bu korxonani zamonaviy kompyuter tarmoklari, axborotlarni uzatish
va axborotlar bilan ishlash kommunikatsiya jarayonlarini ichki va tashqi muhitlar uchun
tashkillashtirish va uni qo‘llab-quvvatlash tizimidir.
Avvaldan ofisni avtomatlashtirish texnologiyasi dastlab ishlab chiqarishda, sung ofisda
paydo bo’lgan. Ofisni avtomatlashtirish texnologiyasi, ananaviy texno-logiyani almashtirish
emas, balki uni takomillashtirish bilan harakterlanadi. Ofisni avtomatlashtirish axborot
texnologiyasi - bu kompyuter tarmoklari va boshka zamonaviy axborotlarni qayta ishlash va
uzatish vositalari yordamida ichki va tashki muhit orasida kommunikatsiya jarayonlarini tashkil
etish texnologiyasidir
Bu texnologiya asosan Boshqaruvchilar, mutaxassislar va kotiblar orasidagi alokani
avtomatlashtirish va muammolarni uzaro xal etish uchun muljallangan.
44
6.1-rasm. Ofisni avtomatlashtirish axborot texnologiyalari asosiy komponentlari
Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi- axborot bilan ishlash va uni
uzatishning kompyuterlar tarmoFi va boshka zamonaviy vositalari bazasida ham tashkilot
ichida, ham undan tashkarida kommunikatsiya jarayonlarini tashkil etish va saklab turishdan
iborat. Ofisning avtomatlashtirilgan texnologiyalaridan Boshqaruvchilar, mutaxassislar,
kotibalar va idora xizmatchilari foydalanadilar, ular ayniksa muammolarni gurux bulib xal
qilishda juda kulaydir
Avtomatlashtirilgan ish joyi
Foydalanuvchi-iqtisodchi va Foydalanuvchi-boshqaruvchi alohida axborot tizim-lari bilan
birga, ularning bir kompleksga birlashgan majmuini ham ishlatishlari mumkin. Qaror qabul
qiluvchi shaxs bo‘lgan boshqaruv xodimining maqsadlarini amalga oshirilishiga yordam
beruvchi ta’minlovchi va funksional texnologiyalar kompleksi AIJ (avtomatlashtirilgan ish
joyi)lar asosida amalga oshiriladi. AIJning maqsadi qaror qabul qiluvchi shaxsning oldiga
quyilgan maqsadlarga erishish uchun kerakli qarorlarni tayyorlash va qabul qilinishini axborotiy
ta’minlashdir.
Shaxsiy EXMlar paydo bo‘lishi bilan birga, ularni bevosita xodimlarning ish joyiga
o‘rnatish va dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangan yangi instrumental
vositalar bilan jihozlash imkoniyatlari yuzaga keldi. Avtomatlashtirilgan ish joyi – bu aniq
predmet sohasidagi boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish uchun mo‘ljallangan, bevosita ish
joyida o‘rnatilgan va axborotiy, dasturiy va texnikaviy zaxiralar bilan ta’minlangan personal
kompyuterdir. AIJ butun funksional axborot texnologiyasini yoki uning bir qismini o‘z ichiga
oladi. U yoki bu AIJga funksional axborot tizimining qaysi qismi mos kelishi ob’ektni
boshqaruv strukturasida maqsadlarni taqsimlash (dekompozitsiya) bo‘yicha belgilanadi.
AIJ dasturiy ta’minotini quyidagicha tasniflash mumkin:
Tashqi muhitdan
olinadigan
ma’lumotlar
Ma’lumotlar bazasi
Kompyuter ofis
texnologiyasi
Matn protsessorlari
Elektron pochta
Audiopochta
Jadval protsessorlari
Elektron kalendar
Kompyuter
Telekonferensiya
Tasvirlarni saqlash
Videomatn
Boshqarish dasturlari
An’anaviy ofis
texnologiyasi
Konferensiya
Audio
Faks
Kseroks
Texnikaning boshqa
vositalari
Video
Menejerlar uchun
axborot
45
Nazorat savollari
1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari qanday tasniflanadi?
2. Qanday turdagi boshqaruv tizimlarini bilasiz?
3. Axborot-qidiruv tizimlari qanday vazifalarni bajaradi?
4. Axborot-ma’lumotnoma tizimining ta’rifini keltiring.
5. Matnlarni qayta ishlash tizimlari qanday vazifalarni bajaradi?
6. Ekspert tizimlari qanday masalalarni hal qiladi?
| 