46
dastur xamda axborot tarmogi resurslaridan jamoa bulib foydalanishni taminlaydi.
Kompyuterlarning tarmokka birlashishi kimmatbaxo asbob-uskunalar - katta
xajmli disk,
printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va
ma’lumotga ega bulish imkonini beradi. Global tarmoklar tufayli olisdagi kompyuterlarning
apparat resurslaridan foydalanish mumkin. Bunday tarmoklar millionlab kishilarni kamrab olib,
axborot tarkatish va kabul kilish jarayonini butunlay uzgartirib yubordi, xizmat kursatishning
eng keng tarkalgan tarmogi - elektron pochta orkali axborot almashuvni amalga oshirishdir.
Tarmokning asosiy vazifasi foydalanuvchining taksimlangan umumtarmok resurslariga oddiy,
kulay va ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan jamoa bulib foydalanishni tashkil etish.
Shuningdek, foydalanuvchilar tarmoklari urtasida ma’lumotlarni uzatishning
kulay va ishonchli
vositasini ta’minlash. Umumiy axborotlash davrida katta xajmdagi axborotlar lokal va global
kompyuter tarmoklarida saklanadi, kayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal tarmoklarda
foydalanuvchilar ishlashi uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global
tarmoklarda yagona ilmiy, iktisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.
Ma’lumotlar bazasiga uzok masofadan turib kirishda, umumiy ma’lumotlarni
markazlashtirishda, ma’lumotlarni ma’lum masofaga uzatishda va ularni taksimlab kayta ishlash
borasida kupgina vazifalar mavjud. Bularga bir kancha misollar keltirish mumkin: bank va
boshka
moliyaviy tuzilmalar; bozorning axvolini aks ettiruvchi tijorat tizimi («talab-taklif»);
ijtimoiy ta’minot tizimi; solik xizmati; oralik masofadan turib kompyuter ta’limi; avia chiptalarni
zaxira kilib kuyish tizimi; uzokdan turib tibbiy tashxislash; saylov tizimi. Kursatilgan ushbu
barcha kushimcha ma’lumotlar tuplanishi, saklanishi va undan foydalana olish (kirish) notugri
ma’lumotlar bulishidan va ruxsat berilmagan kirishdan ximoyalangan bulish kerak. Ilmiy,
xizmat, ta’lim, ijtimoiy va madaniy xayot soxasidan global tarmok millionlab kishilar uchun
yangi xil dam olish mashgulotini yaratdi. Tarmok kundalik ishni va
turli soxadagi kishilarning
dam olishini tashkil etish kuroliga aylandi.
Tarmoklar tasnifi
Kompyuter tarmoklarini kupgina belgilar, xususan xududiy ta’minlanishi jixatidan
tasniflash mumkin. Bunga kura global, mintakaviy va lokal (maxalliy) tarmoklar farklanadi.
Global tarmoklar butun dunyo buyicha tarmokdan foydalanuvchilarni kamrab
oladi va kupincha bir-biridan 10-15 ming km uzoklikdagi EXM va aloka tarmoklari tugunlarini
birlashtiruvchi yuldosh orkali aloka kanallaridan foydalanadi.
Mintakaviy tarmoklar uncha katta bulmagan mamlakat shaxarlari, viloyatlaridagi
foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloka kanallari sifatida kupincha telefon tarmoklaridan
foydalaniladi. Tarmok tugunlari orasidagi masofa 10-1000 km ni tashkil etadi.
EXMning lokal tarmoklari bir korxona, muassasaning bir yoki bir kancha yakin
binolaridagi abonentlarni boglaydi. Lokal tarmoklar juda keng tarkalgan, chunki 80-90% axborot
usha tarmok atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoklari xar kanday tizilmaga ega bulishi mumkin.
Lekin lokal tarmoklardagi kompyuterlar yukori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan
boglangan buladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanalining bulishi -
lokal tarmokning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yoruglik utkazgich inson soch tolasi
kalinligida yasalgan. Bu uta tezkor, ishonchli va kimmat turadigan kabel.
Lokal tarmokda EXMlar orasidagi masofa uncha katta emas - 10 km gacha, radio
kanal alokasidan foydalanilsa - 20 km. Lokal tarmoklarda kanallar tashkilot mulki xisoblanadi va
bu ulardan foydalanishni osonlashtiradi.
Tarmokning dasturiy ta’minoti
Tarmokning imkoniyati uning foydalanuvchiga kursatadigan xizmati bilan
ulchanadi. Tarmokning xar bir xizmat turi xamda unga kirish uchun dasturiy ta’minot ishlab
chikiladi. Tarmokda ishlash uchun belgilangan dastur bir vaktda kuplab foydalanuvchilar uchun
muljallangan bulishi kerak. Xozirda shunday dasturiy ta’minot tuzishning ikki xil asosiy tamoyili
joriy etilgan.
Birinchi tamoyilda tarmokning dasturlashtirilgan ta’minoti kupgina foydalanuvchilarga
47
xamma kirishi mumkin bulgan bosh kompyuter resurslarini takdim etishga muljallangan. U fayl-
server deb yuritiladi. Bosh kompyuterning asosiy resursi fayllar bulgani uchun u shu nomni
olgan. Bu dasturli modullar yoki ma’lumotlarga ega fayllar bulishi mumkin. Fayl-server - bu
serverning eng umumiy turi.
Shunisi kizikki, fayl-serverini disk xajmi odatdagi
kompyuterdagidan kup bulishi kerak, chunki undan kupgina kompyuterlarda foydalaniladi.
Tarmokda bir kancha fayl - serverlar bulishi mumkin. Tarmokdan
foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga takdim etiladigan fayl-serverning boshka tur
serverlarini sanab utish mumkin. Masalan: printer, modem, faksimil aloka uchun kurilma. Fayl-
server resurslarini boshkaruvchi va kupgina tarmok foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi
dasturiy tarmok ta’minoti tarmokning operatsion tizimi deb ataladi. Uning asosiy kismi fayl-
serverda joylashadi; ishchi stansiyada fakat resurs va fayl-server orasidan
murojaat kilinadigan
dasturlar oraligidagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta bulmagan kobik joylashtiriladi.
Ushbu tamoyil doirasida ishlashga muljallangan dastur tizimlari foydalanuvchiga
fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi. Koida buyicha ushbu dasturli tizimlar fayl-serverda
saklanishi va barcha foydalanuvchilar tomonidan bir vaktda foydalanilishi mumkin. Lekin bu
dasturlarning modullarini bajarish uchun zarur bulganda foydalanuvchi kompyuteriga, ya’ni
ishchi stansiyasiga utkaziladi va kerakli ishni bajaradi. Bunda barcha ma’lumotlarni kayta
ishlash (agar ular umumiy resurs bulsa va faylli serverda saklanayotgan bulsa xam)
foydalanuvchining kompyuterida amalga oshiriladi. Shubxasiz buning uchun ma’lumotlar
saklangan fayllar foydalanuvchining kompyuteriga kuchirilishi kerak.
Ikkinchi tamoyil «kliyent-server» arxitektura deb ataladi. Uning dasturiy ta’minoti
resurslardan jamoa bulib foydalanishgagina muljallanib kolmay, ularni kayta ishlash va
foydalanuvchi talabiga kura resurslarni joylashtirishga muljallangan. «Kliyent-server»
arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bulinmadan iborat: Serverning dasturli ta’minoti va
foydalanuvchi - mijozning dasturiy ta’minoti. Bu tizimlar ishi kuyidagicha tashkil kilinadi:
mijoz-dasturlar foydalanuvchining kompyuterida bajariladi va umumiy kirish kompyuterida
ishlaydigan dastur - serverga surov junatiladi. Ma’lumotlarning asosiy
kismini kayta ishlash
kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi kompyuteriga fakat bajarilgan surov
natijalari yuboriladi. Ma’lumotlar bazasi serverlari katta xajmdagi ma’lumotlar (bir necha 10
gigobayt va undan kup) bilan ishlashga muljallangan va kup sonli foydalanuvchilar yukori
unumli ishlab chikarishni, ishonch va ximoyalanganlikni ta’minlaydi. Global tarmoklari
ilovalarida kliyent-server arxitekturasi (ma’lum ma’noda) asosiy sanaladi. Katta matnli
saxifalarni saklash va kayta ishlashni ta’minlovchi
mashxur Web-serverlari, FTD-serverlari,
elektron pochta serverlari va boshkalar ma’lum. Sanab utilgan xizmat turlarining mijoz dasturlari
ushbu serverlar tomonidan xizmatni kabul kilib olish va ulardan javob olish uchun surash
imkonini beradi.
Taksimlanadigan resursga ega xar kanday kompyuter tarmogi server deb
yuritilishi mumkin. Chunki boshka kompyuterlarda foydalanishga ruxsat bulgan bulinuvchi
modemli kompyuter modem yoki kommunikatsiyali serverdir.
Shaxsiy kompyuterlarning lokal tarmogi keng tarkalgan. Dunyodagi kupgina
shaxsiy kompyuterlar shu tarmoklarda ishlaydi. Lokal tarmoklar bir-biridan uncha uzok
bulmagan masofada joylashgan kompyuterlarni boglab turadi. Odatda
ular bir yoki bir necha
yakin joylashgan korxona, muassasa va ofislar kompyuterlarini birlashtiradi. Lokal tarmokning
asosiy farklanuvchi xususiyati barcha uni yagona kompyuterlarning ma’lumot uzatish tezkor
kanali va kommunikatsiya asbob-uskunalarida xatolik yuzaga kelish extimolligining deyarli
yukligi.
