7
1 – M A V Z U:”IQTISODIYOTDA AXBOROT KOMPLEKSLARI VA
TEXNOLOGIYALARI” FANINING PREDMETI, VAZIFASI VA MAQSADI
REJA:
1.Fannining predmet va vazifalari.
2. Axborot komplekslari va texnologiyalari haqida tushuncha.
3.Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari.
4. Axborot texnologiyalarining tasnifi.
5. Iqtisodiyot va jamiyatning rivojlanishida axborot texnologiyalarining ahamiyati.
Tayanch so’z va iboralar:
informatika, elektron hisoblash texnikasi, funktsional protsessor-
lar, informatikaning usullari va vositalari, mexanik qurilmalar, elektromexanik ashinalar.
Qadim zamonlardan to hozirgacha murakkab hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirishga bo`lgan talab hamda bu bilan bog`lik muammolar mavjud bo`lgan. Insoniyat
bu muammolarni xal qilish uchun xilma xil usullarni qo`llab kelgan. Har bir konkret soxada bu
muammoni yechishga urinish o`ziga xos yechim va muvaffaqiyatlarga olib kelgan. Lekin
hisoblash texnikasi va informatikaning paydo bo`lishi bilan insoniyat bir qancha qo`shimcha
imkoniyatlarga ega bo`lganki, bular jamiyatning katta tezlik bilan rivojlanishiga olib kelgan. Bu
imkoniyatlar haqida nimalar deya olasiz? Ushbu imkoniyatlar informatsion texnologiya
programma-texnik vositalarining qaysi ko`rsatgich va xususiyatlari tufayli yuzaga kelgan?
Ilmiy texnika rivojining diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri - hisoblash texnikasining
inson faoliyatining barcha sohalariga keng miqyoda tatbiq qilinishidir. Xalq xo`jaligining rivoji
o`z navbatida yuqori unumli elektron hisoblash mashinalarini (EHM),
raqamli-programmali
boshqariladigan stanoklar va qurilmalar, sanoat robotlari va ishlab chiqarish modullarini ishlab
chiqarishni ko`paytirish va keng miqyosda tatbiq etishni talab etadi. Avtomatlashtirishning
asosiy quroli bo`lib, o`zining algoritmik va programma ta’minotiga ega bo`lgan kompyuterlar
Dvigatel va robotlarning kashf qilinishi jismoniy mehnatni avtomatlashtirish
asrini ochgan
bo`lsa, kompyuter va sun’iy intellekt vositalarning paydo bo`lishi inson aqliy faoliyatida xuddi
shunday yangi davrni boshlab berdi. Shuning uchun ilmiy - texnika rivojining hozirgi bosqichi
ko`pincha "kompyuter inqilobi" deb yuritiladi.
Elektron hisoblash texnikasining, ayniqsa, mikrokompyuter vositalarining tez rivoji o`ziga
xos yangi ilmga turtki berdi. Hozirgi paytda informatika faniga ma’lumotlarni
avtomatlashtirilgan qayta ishlash va boshqarish bilan bog`liq bo`lgan yangi ilmiy yo`nalish
sifatida qaralmoqda.
Kompyuterlarni yangi aloqa vositalari orqali bog`lash imkonining vujudga kelishi
informatsion texnologiyaning va shu jumladan
"qog`ozsiz" informatikaning
imkoniyatlarini keskin oshirdi. Bu zamonaviy texnologiya jamiyat
turmushining barcha
sohalariga o`z amaliy ta’sirini o`tkazmoqda.
Agar 70-yillarda EHM-lar maxsus hisoblash markazlarida joylashtirilib, faqat mutaxassis-
operatorlar bu EHM-larda ishlagan bo`lsa, hozir esa kompyuterlar ixcham, lekin juda imkoniyati
keng bo`lgan qurilma bo`lib, mutaxassislarga avtomatlashtirilgan ravishda ma’lumotlar va
bilimlar bankiga bevosita murojaat qilish imkonini ta’minlaydi.
Ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlash bo`yicha kompyuterlarni samarali qo`llash
doirasi kundan-kunga kengayib bormoqda. Informatikani tatbiq etishning asosiy sohalari
quyidagilardir:
-ishlab chiqarishni to`liq avtomatlashtirish va robotlashtirish;
-ilmiy izlanishlar va loyihalashtirishni avtomatlashtirish;
-tashkiliy - iqtisodiy boshqarishda informatikani qo`llash;
-maktablar, kollejlar, oliy o`quv yurtlarida o`qitish va kadrlar
tayyorlashni
kompyuterlashtirish; xizmat ko`rsatish,
sog`liqni saqlash va aholi turmush sohalariga
informatikani tatbiq etish. Xususiy kompyuterlarning paydo bo`lishi informatikani tatbiq etish va
"kompyuter bo`yicha savodsizlik"ni tugatishni tezlatishga asosiy turtki bo`ldi.
8
Hozirgi zamon kompyuterlariga bo`lgan qiziqish shuning uchun ham oshdiki, ular masalani
yechishda mehnat unumdorligini keskin oshirdi. Masalan, katta integral sxemalarini
loyihalashtirishni avtomatlashtirishda kompyuterlarning qo`llanishi loyihalarni ishlab chiqishni
bir necha yildan bir necha oygacha qisqartirish imkonini berdi.
Bu integral sxemalar yangi
kompyuterlarda qo`llanishini hisobga olsak, kompyuterlarning mukammallashib borishi juda tez
yuz berishi va yaqin orada juda ham mukammal kompyuterlar yaratilishi kutilishiga umid
qilishimiz mumkin.
Xususiy kompyuterlarning imkoniyatlari avtomatlashtirilgan ish o`rinlari (AIO’)- ning yangi
avlodini yaratish imkonini beradi. Bunday aqlli stantsiyalar programma ta’minotining asosiy
qismlaridan biri bo`lib funktsional protsessorlar xizmat qiladi.
Funktsional protsessorlar turli xildagi ma’lumotlardan qulay holda foydalanish,
foydalanuvchi va kompyuter orasida samarali dialog rejimini ta’minlash bilan birga katta hajmli
ma’lumotlar bazasi bilan ham ishlash imkonini beradi.
Hisoblash texnikasidan hisob-kitob, ma’lumotlarni qayta ishlash
va boshqarish ishlarini
bajarishda foydalanish, bu ishlarni yuqori saviyada bajarishdan tashqari boshqaruv apparatidagi
xizmatchilar sonini kamaytirish, to`liq va aniq ma’lumotlarni istalgan vaqt oralig`i uchun olish
imkonini beradi. Hozirgi zamon aloqa sistemalari kompyuterlarni istalgan uzoqlikdagi elektron
ma’lumot manbalariga ulash imkonini beradi. Bunga misol bo`lib, sun’iy yo`ldoshlar orqali
bog`langan kosmik aloqa sistemasi hamda dunyoning 30 dan ortiq mamlakatidagi 1500 dan ortiq
ilmiy markazlarni bog`lovchi xalqaro kompyuter tarmog`i xizmat qilishi mumkin.
1976 yilda Frantsiyada
Videotex deb nomlangan milliy tarmoq yaratishga kirishildi. Bu
tarmoqdan foydalanish uchun har bir telefon apparati bor bo`lgan xonadan o`z xonadoniga
terminalni o`rnatishi mumkin. Bu terminal yordamida telefon tarmog`i
orqali kerakli tashkilot
nomerini terib, u yerdagi kompyuterdan foydalanib turli xil xizmatlarni, shu jumladan bank
xizmatlarini ham olish mumkin. 1986 yilga kelib 2,5 million shunday terminallar o`rnatildi.
Shulardan bir qismi tekinga o`rnatildi.
Teletal nomli loyihaga binoan 2 ming xil xizmat ko`rsatish turi mavjud bo`lib, shulardan 30
xili bank xizmatlari ko`rsatish uchun mo`ljallangan. 1986 yil boshida 150 ming iste’molchilar
uchun va 50 ming ishbilarmon uchun elektron schetlar ochildi. 1986 yil oxirida Frantsiyaning
taxminan 2% xonadon egalari o`z uylarida banklarning bo`limlariga ega bo`ldilar.
Bu yo`nalishlarni Buyuk Britaniyada "
Nottingxem Bilding Sosayeti" va "
Benk of
