2. Yem dozatorları və onların hesabatı.
Heyvanlara verilən yemlərin dəyəri onların verdiyi məhsulun maya dəyərinin 65%-ə qədərini təşkil edir. Odur ki, yemləri keyfiyyətli saxlamaqla bərabər, onlardan lazımi miqdarda istifadə etmək lazımdır. Bu, o deməkdir ki, yemi rasio-na uyğun olaraq istifadə etmək lazımdır. Yemlərin lazımi miqdarda istifadə olun-masını təmin edən üsullardan biri yem qarışığı hazırlanan zaman dozalaş-dırıl-masıdır. Dozalaşdırma bir növ yemlə digər növ yemin yem rasionuna uyğun olaraq qarışdırılması üçün onun verimini təmin edir. Bu prosesi yerinə yetirmək üçün dozator qurğularından istifadə olunur. Dozatorlar lazımi zootexniki tələbatları ödəməlidir. Onların əsası yemlərin dəqiq verilməsini təmin etməkdir. Yemlərin növündən asılı olaraq buraxılan səhvlik 3-15%-dən artıq olmamalıdır. Belə ki, az işlədilən, yüksək keyfiyyətli /kolorili/ yemlər, əsasən vitaminli, mineral və konsentrat yemlər üçün səhvlik 3%-ə qədər, qaba yemlər üçün 15%-ə qədər ola bilər.
Yem dozatorları iş prinsiplərinə görə nizamlanır. Çəki dozatorları isə çəkisi-nə görə. Birinci tip dozatorlar sadə, ikincilər isə mürəkkəbdir. Birinci tipli doza-torlarda dəqiqlik ikincilərə nisbətən daha azdır. Odur ki, həcm dozatorları qaba, sulu şirəli yemlərin, çəki dozatorları isə konsentrat, vitaminli və mineral yemlərin verilməsində istifadə olunur.
Həcmli dozatorlar quruluşlarına görə lentli, baraban, şnek tipli və s. olur. Lentli yem dozatoru qaba, kökümeyvəlilərə və s. Yemlərin verilməsini təmin edir. Bunkerin qabaq tərəfindən nizamlanan örtük qoyulur. Həmin örtüyün köməyi ilə verilən yemlərin hündürlüyünü nizamlamaq olur.
Örtüyə təsir edən müqavimət qüvvəsi aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:
P =  (1.13)
burada yemin sıxlığı, kq /m3 ; H lent üzərində olan yemin qalınlığı, m; daxili sürtünmə əmsalıdır; B dozatorun enidir, m-lə.
Bunkerin daxilində olan yem layının uzunluğu
Lh  (1.14)
Burada n yan qüvvədən əmələ gələn təzyiq əmsalı; f yemin bortla əmələ gətirdiyi sürtünmə əmsalıdır.
Dozatorun məhsuldarlığı
Q = BhVt  (1.15)
Burada h boşaldıcı deşiyin hündürlüyü, m; Vt transportyorun sürəti; K1 sürət əmsalı olub, yemin sürətinin lentanın sürətinə olan nisbəti; K2 həndəsi əmsaldır.
K2=1- (1- ) (1.16)
K3 = (1,07…1,25) yemin sıxlığının dəyişməsini nəzərə alan əmsaldır.
Belə bunkerin daxilində olan yemin sıxlığı, lentanın üzərində olan yemin sıxlığına olan nisbətidir;
K4 = (0,7…1) yem boşaldıcılan deşiyin eninin dəyişməsini nəzərə alan əmsaldır;
Vor yemin orta sürətidir, m/s, Vor=Vt.
Dozatoru hərəkətə gətirmək üçün tələb olunan güc
N =(N1+N2)/2 (1.17)
Burada N1 lentin hərəkətə gətirilməsi üçün tələb olunan güc
N1=9,81Q(0,2 Lg+H1)K5 (1.18)
H1 örtükdən yemin hərəkət etdirilməsinə müqaviməti dəf etmək üçün sərf olunan gücdür
N2=H (1.19)
burada  dozatorun uzunluğudur; H1 yemin qalınlığıdır; Ks barabanın müqavimətini nəzərə alan əmsaldır.
Barabanlı dozator yem bunkerinin altında qondarılmaqla dənəvər və kəsək tipli yemlərin dozalaşdırılmasında istifadə olunur.
Bu cür dozatorun məhsuldarlığı:
Q= ZF (1.20)
ilə təyin olunur. Burada Z baraban üzərində olan pərlərin sayıdır; F bir pərin en kəsik sahəsidir; pərin işçi hissəsinin uzunluğudur, m-lə; həcmdən istifadə əmsalıdır.
Dozatorun tələb etdiyi güc əsasən sürtünmə qüvvəsinə görə təyin olunur.
Psür=Pn f tg (1.21)
Onda güc
N= (1.22)
Burada -Pn barabanın səthinə düşən təzyiqdir; f bunkerin alt hissəsində yerləşən boğazcığın en kəsik sahəsidir; D barabanın diametridir, m; K1 müqavimət əmsalıdır (xırdalanmış dən üçün K1=1,0 kəsəkvari yem üçün 2,0 qəbul olunur), K"=1,1…1,2 işçi səthinin sürtünməni nəzərə alan itki əmsalıdır; ötürmənin f.i.ə.
Şnek tipli və spiral formalı transport yollarda həcm dozatorlarına aiddir. Həmin dozatorlar xırdalanmış axımtılı yemləri dozalaşdırma üçün istifadə olunur.
Onun məhsuldarlığı aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur.
Q= (1.23)
Burada D vitamin diametri; S şnek valının addımı; dolma əmsalıdır.
Yemin kipləşməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə novun diametri vintin diametrinə nəzərən D (4…5) Dj
N= 9,81 Q (Luf K+H) K1  (1.24)
Burada - Lüf şnekin üfiqi hissəsinin uzunluğudur; K=1,2…2,5 müqavimət əmsalıdır; H yemin yuxarı qaldırılma hündürlüyüdür; K1=1,1…1,2 yastıqlıqda sürtünməni nəzərə alan əmsaldır.
Nimçəvari dozator əsasən mikroelementlərin, kütləsi az tələb olunan axımtılı yemlərin dozalaşdırılmasında istifadə olunur. Bu qurğu yem qəbul bunkerindən, nimçədən boşaldıcı kürəkdən ibarətdir. Yem nimçənin üzərinə tökülüb, nimçə fırlandıqca kürək yemi sivirərək lazımi yerə ötürülür (şəkil 2.16).
Yem sərfiyyatı
Q=Vlay  (1.25)
ifadəsi ilə təyin olunur.
Şəkil 2. Nimçəli dozatorun sxemi:
a) 1-bunker, 2-nimçə, 3-kürək; b) diskin üstdən görünüşü və onun ölçüləri.
Vlay -nimçənin üzərindəki tökülən və bir dəfə onun fırlanmasına uyğun gələn yemin həcmidir;
n- nimçənin fırlanma tezliyidir.
Nəzəri olaraq layın həcmi
Vlay = 2  (1.26)
Burada Ro nimçənin fırlanma mərkəzindən tökülən yemin ağırlıq mərkəzinə qədər olan məsafə; Flay layın en kəsik sahəsidir.
Ro = R+  (1.27)
və
Flay =  (1.28)
Burada h yem layının hündürlüyü; yemin təbii maillik bucağıdır.
Əgər Vlay, R0 və Flay qiymətlərini yerinə yazıb, bir qədər dəyişiklik aparacaq
Q =  (R+ ) (1.29)
ifadəsini alarıq. Əsas hesabatlardın biri nimçənin bucaq sürətinin təyinidir.
Əgər mərkəzdənqaçma qüvvəsinin qiymətini sürtünmə qüvvəsinin qiymətindən kiçik götürsək
I mər Fsür
və ya
mR1  (1.30)
və buradan
 (1.31)
alınır. Burada R1 hissəciyin ən böyük fırlanma radiusu; f materialın nimçə ilə əmələ gətirdiyi sürtünmə əmsalıdır.
Sürtünmə qüvvəsinin qiyməti
Fsür = mgf = Flay L  (1.32)
olar. Dozatorun tələb etdiyi ümumi güc
N = N1 + N2 +N b.is (1.33)
Burada: N1 sürtünmə qüvvəsindən yaranan gücdür.
N1 = Fsür V (1.34)
V= (1.35)
N2 = N cos (1.36)
kürəyin qondarma bucağıdır
N = Fsür V (1+cos) + N b.iş (1.37)
Son vaxtlar bəzi yemlərdə vibro (silkələnən) dozatorlardan istifadə olunur. Bu dozatorlar axımtılı yemlərin verilməsində istifadə olunur. Bunların iş prinsipi rəqsi hərəkətə uyğun gəlir. Rəqsi hərəkətin differensial tənliyi.
 +R= h sin ( ) (1.38)
ifadəsi ilə təyin olunur. Burada  uyğun olaraq hərəkətin təcili, sürəti və gedilən yoldur;
R= (1.39)
sərbəst rəqsin tezliyi; C möhkəmlik əmsalı; m yemin kütləsi; h= qüvvə əmsalı; n= rəqsin sönməsini nəzərə alan əmsaldır; qüvvənin dəyişməsini nəzərə alan başlanğıc fazanın qiyməti, P qüvvənin rəqs tezliyidir.
Vibrodozatorlarda rəqsin sürəti qaba yem üçün (küləş və ot) 8…9 m/s, silos üçün 12 m/s qəbul olunur.
2. Yem dozatorları, qarışdırıcılar və pörtlədicilər.
Qarışdırılma bir və bir neçə yem komponentlərinin digər yem komponentləri tərkibinə nüfuz etdirilib qarışıq yemalma prosesinə deyilir. Bu prosesdə ən çox mexaniki qarışdırıcılardan istifadə olunur. Burada istifadə olunan yem qarışıqlarından əsas zootexniki tələbat qarışdırılan komponentlərin yem rasionuna uyğun gəlməsi və onların birinin hissəciklərinin digəri daxilində bərabər paylanmasın-dan ibarətdir. Buna nail olmaq çox dəqiqlik tələb edir. Bu prosesin əmələ gəlməsi qarışdırılan komponentlərin fiziki-mexaniki xassələrindən və başqa amillərdən asılıdır. Ən əsas qarışdırılan kütlə maye halında olan yemlərdir. Ən çətin qarışıq alınanı bərk halda və uzungövdəli olan komponentlərdir. Axımtılığı olan yemlər asanlıqla qarışdırıla bilər. Çox çətin qarışıq alınan yemlərdən qaba, uzun gövdəli yemlərin konsentrat, kökümeyvəli və digər növ yemlərdə qarışdırılmasıdır. Bura-da çıxış yolu ondan ibarətdir ki, qarışdırıcı yem uzun gövdəli yemlərin üzərinə lay-lay tökülsün.
Qarışdırılma bir neçə üsullarla yerinə yetirilir (cədvəl 1, şəkil ):
- hərəkət edən pəncələrlə;
- qarışdırıcı kameranın fırlanması ilə;
- bir komponentin digəri daxilinə saplo ilə verilməsi;
- sıxılmış hava ilə yeridilməsi;
- silkələnmə, ultra səs, elektrohidravliki effekt və s. yollarla.
Qarışdırma prosesinin əsas keyfiyyət göstəricisi yekun materialının həmcins, qarışdırılan kütlənin birinin digəri tərkibində bərabər paylanmasıdır.
Bu göstərici həmcinslik dərəcəsi ilə işarə olunub, orta kvadratik meyllən-mənin nəzəri qiymətinin, empirik kvadratik meyllənmənin qiymətinə olan nis-bətinə deyilir.
S-12 qarışdırıcısı. Bu maşının vəzifəsi nəmliyi 65…80 faiz olan yem qarışı-ğı hazırlamaqdır (şəkil 2.17, 2.18). Maşında 0,07 MPa təzyiq altında kökümeyvəli-ləri və qaba yemləri də pörtlətmək mümkündür. S-12 qarışdırıcısı iki modifikasi-ya buraxılır:
-Yem sexində istifadə olunmaq üçün.
-Fərdi istifadə olunmaq üçün. İkinci modefikasiya birincidən işəsalıcı qoru-yucu elektrik aparatlarının olması ilə fərqlənir. Maşın aşağıdakı hissələrdən iba-rətdir (şəkil ).
Cədvəl . Yempörtlədən-qarışdıran maşınların
texniki xarakteristikaları
Göstəricilər
|
S-12
|
APS-6
|
ZPK-4
|
Məhsuldarlığı, t/saat
|
10-12
|
4-6
|
2-4
|
Yem pörtlədildikdə
|
5
|
3
|
0,95
|
Faydalı həcmi, m3
|
12
|
6
|
-
|
Pörtlədici çənin kartof tutumu, kq
|
-
|
-
|
1600
|
1 kq kartofu pörtlətmək üçün buxar sərfi, kq
|
-
|
-
|
0,16
|
Elektrik mühərriyinin gücü, kVt
|
14,6
|
15,8
|
|
Hüdud ölçüləri, mm:
|
4215
|
3900
|
4700
|
Uzunluğu
|
Eni
|
1880
|
13910
|
1510
|
Hündürlüyü
|
2400
|
3385
|
1510
|
Kütləsi, kq
|
6100
|
5400
|
1180
|
Xidmət edən işçilərin sayı, nəfər
|
1
|
1
|
1
|
Texnoloji işi. Qarışıq yem hazırlamaq üçün yem komponent-ləri yükləyici pəncərədən qarışdırıcıya ötürülür. Qarışdırıcı həmçinin 30%-ə qədər yemlə doldurulduqdan sonra onun pərləri işə salınır. Yemin qalan hissəsi maşının işləyicisinə doldurulur. Silos və küləşdən yem qarışığı hazırlanırsa, qarışdırıcının dolma əmsalı 0,6, başqa qarışıq yem hazırladıqda isə 0,8 götü-rülür. Sağ və sol qarışdırıcıların pərləri bir-birinin əksinə fırlanaraq yemi qarışdırır. Əgər yem pörtlədilmirsə, onda qarışdırılan yemin hamısını eyni zamanda maşına doldurmaq olar. Yem qarışdırıcıya doldurulduqdan sonra onun qarışdırma müddəti 10 dəq; yemə mət əlavə olunursa onda qarışdırma vaxtı 15 dəq. qəbul olunur. Qaba yemi pörtlədib qarışdırmaq üçün onu 20-30 mm uzunluqda xırdalayıb suda islatmaq lazımdır. Bir sentner yemi islatmaq
|
|
Şəkil 2.17. Fasiləli iş prinsipində işləyən baraban tipli yem qarışdırıcıları:
a-silindirik üfiqi tipli; b-şaquli silindrik tipli; v, q -bikonis silindrik formalı; d -qabırğalı; e-V şəkilli; j-kubşəkilli; z-səkkizüzlü; i-maili.
|
Şəkil 2.18. S-12 markalı yemqarışdırıcı-pörtlədici:
a-uzununa kəsik, b-köndələn kəsik:
1-ştok; 2-dartı; 3-qapaq; 4-siyirtmə; 5-yemləri yükləmək üçün lyuk; 6-intiqal dişli çarxı; 7-intiqal; 8-buxarın çevirkəci; 9-boşaldıcı şnek; 10-pazvari sürgü; 11-buxar paylandırıcı; 12-qoruyucu toz; 13-val; 14-pərli qarışdırıcı.
üçün 80…100 l su tələb olunur. Buxar sərfi saatda 250-300 kq, buxarın təzyiqi isə 0,025…0,35 MPa olmalıdır. Yemin pörtlədilmə müddəti 1…1,2 saat götürülür.
Sonra başqa komponentlər əlavə olunur. Hazırlanmış yem qarışığı paylan-dıqdan sonra növbənin sonunda qarışdırıcı yem qalığından təmizlənib su ilə yuyu-lur.
|
