10
2.MAVZUNING DOLZARBLIGI
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq prezidentimiz
I.A.Karimovning tashabbusi bilan O‘zbekistonda avtomobilsozlik sanoatini
yaratishga katta e’tibor berila boshlandi. Qisqa davr ichida Asakada zamonaviy
yengil avtomobillar, Samarqandda esa avtobus zavodlari qurib bitirilda va ishga
tushirib yuborildi. O'zimizda chiqarilayotgan Nexia, Matiz va ayniqsa Lacetti,
Spark avtomobillarinng zamonaviy va ancha murakkab elektr va elektron asboblar
bilan jihozlangan bo‘lib, bo‘lajak avtomobilchi-muhandislar ularning tuzilishi va
ishlashini yaxshi bilishlari zarur.
Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari ishchi jarayonlari
avtomatlashtirish, harakat va ekologik xavfsizlikni oshirish, haydovchi va
yo‘lovchilarga qulayliklar yaratish kabi vazifalarni bajaruvchi murakkab tizim
bo‘lib, avtomobillarni samarali ishlatish darajasi ko‘p jihatdan aynan elektr
jihozlaraing ishonchliligiga bog’liqdir.
Avtomobillarda elektr energiya dastlab, benzinli ichki yonuv dvigatellarida
ishchi aralashmasini o‘t oldirish uchun ishlatilgan. Ishchi aralashmasining yuqori
kuchlanishli elektr uchquni yordamida yondirilishi, o‘t oldtrish daqiqasini nisbatan
aniq belgilash, ichki yonuv dvigatellarining (IYOD) quvvati va tejamkorligini
sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. Shuning uchun yonilg’ini elektr uchqun
vositasida o‘t oldirish boshqa usullarni siqib chiqardi va hozirgi kunda
karbyuratorli dvigatellar uchun yagona tizim hisoblanadi.
Elektr energiya iste’molchilari sonining ko‘payishi, ular quvvatining ortishi
avtomobillarda elektr ta’minot, ishga tushirish, o‘t oldirish, yoritish tizimlarining
shakllanishiga olib keldi. Avtomobillarda turli xil nazorat-o'lchov asboblari keng
ко‘lamda ishlatila boshlandi.
Elektr ta’minot tizimi generator, kuchlanish rostlagichi va akkumulatorlar
batareyasidan iborat. Juda uzoq muddat davomida avtomobillarda asosan
o‘zgarmas tok generatorlari ishlatildi. Elektron sanoatning rivojlanishi va bu
sohada
erishilgan
muvaffaqiyatlar
avtomobillarda
yarimo‘tkazgichli
11
to‘g‘rilagichlarga ega bo‘lgan o'zgaruvchan tok generatorlarini ishlatish imkonini
berdi. Q‘zgaruvchan tok generatorlari о’zgarmas tok generatorlariga nisbatan bir
qator afzalliklarga ega bo‘lib, xususan ular ishlatish jarayonidagi ishonchlilik va
chidamlilik darajasi ancha yuqori, o‘lchamlari nisbatan kichik bo‘lgan holda katta
quvvatga ega, tannarxi ancha past va hokazo.
Avtomobil dvigatellarini ishga tushirish tizimi akkumulatorlar batareyasi,
startyor, kommutatsiya jihozlari, dvigatelni ishga tushirishni yengillatuvchi
moslamalardan tashkil topgan. Akkumulatorlar batareyasi avtomobil elektr
jihozlarining zarur qismlaridan biriga aylandi. Avtomobillarda dizel dvigatellari
qo’llanilishi ishga tushirish tizimi quvvatining ancha oshirilishini talab qildi. Bu,
o‘z navbatida, sig‘imi 200...240 A·soat bo‘lgan, takomillashgan akkumulator
batareyalarni, quvvati 10... 15 kW gacha bolgan startyorlarni ishlab chiqishga olib
keldi.
Hozirgi zamon avtomobil dvigateilarida siqish darajasi, aylanishlar
chastotasining o'sishi bilan birga tejamkorligini oshirish, chiqindi gazlar
zaharliligini kamaytirish masalalariga bo‘lgan talabning kuchayishi o‘t oldirish
tizimlaridagi yuqori kuchlanish qiymatini 1,5-2 baravar oshirish zaruratini
tug‘dirdi. Klassik yoki kontaktli o‘t oldirish tizimining imkoniyati cheklanganligi
sababli bu muammoni hal qilish uchun o‘t oldirishning yangi tizimlari ishlab
chiqildi, xususan kontakt-tranzistorli, kontaktsiz-tranzistorli, mikroprosessorli o‘t
oldirish tizimlari shular jumlasidandir.
Avtomobillarning yoritish tizimi birtomondan harakat havfsizligini
ta’minlashda katta ahamiyatga ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan haydovchi va
yo'lovchilarga ma’lum qulaylik yaratish vazifasini ham bajaradi. Avtomobil
transporti vositalari sonining ortib borishi va ular harakatining tobora tig‘izlashishi
yo‘1-transport hodisalarining keskin ko‘payishiga olib keldi. Davlat avtomobil
nazorati to‘plagan ma’lumotlarga ko‘ra bu noxush hodisalarning 60% dan
ortiqrog‘i ko‘rinish yaxshi bo‘lmagan sharoitlarda (ya’ni tun, tuman) sodir bo'ladi.
Bu, avtomobillarda gomofokal va elipssimon farallar, yoritishni avtomatik
rostlovchi tizimlar, tumanga qarshi faralar, galogen va ksenon lampalarning joriy
12
qilinishiga olib keldi. Yaqin kelajakda avtomobillarning yoritish tizimida
yarimo‘tkazgichli yorug'lik chiqaruvchi elementlar, suyuq kristallar va boshqa
turdagi yangi yorug'lik jihozlarini ishlatish mo‘ljallanmoqda.
Avtomobil va uning asosiy qismlarining ishonchli ishlashini ta’minlashda
nazorat-o'lchov asboblari alohida ahamiyatga ega. Nazorat-o‘lchov asboblari
avtomobilning eng qimmatbaho va mas’uliyatli agregat va qismlari (dvigatel,
generator, tormoz, yoritish-darak berish tizimlari va hokazo) holatini va me’yorida
ishlashini nazorat qilib turish imkoniyatini beradi. Hozirgi vaqtda, harakat
havfsizligini ta’mirilash va haydovchining diqqatini bo‘lmaslik maqsadida nazorat-
o‘lchov asboblarning ko'rsatuvchi turlarini kamaytirib, ko‘proq darak beruvchi
turlarini o‘rnatish maqsadga muvofiq deb hisoblanmoqda.
Avtomobillarda elektr va elektron jihozlari rivojlanishining keyingi
bosqichlari elektron texnikaning taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u asosan
avtomobillarning harakat havfsizligini yanada to'laroq ta’minlashga, dvigateldagi
ishchi jarayonlar samaradorligini, tormoz tizimi ishonchliligini oshirishga
yo‘naltirilmoqda. Masalan, haydovchi holatini uzluksiz kuzatib, zarurat bo'yicha
avtomatik ravishda harakat havfsizligini ta’minlovchi choralarni amalga oshiruvchi
diagnostika asbo bini yaratish borasida izchil ish olib borilmoqda.
Elektronika va mikroprosessor texnikasining qo‘llanishi dvigatel va
transmissiya ishini avtomatik boshqarish tizimlarini ishlab chiqish imkonini berdi.
Xususan, hozirgi zamon avtomobillarida o‘rnatilgan elektron antiblokirovkali
tormoz tizimi, dvigatelga yonilg'i miqdori aniq me’yorda uzatilishini ta’minlovchi
elekrtron boshqarish tizimlari shular jumlasidandir.
Shunday qilib, zamonaviy avtomobillarining elektr jihozlari, malakali
xizmat ko'rsatilishni talab qiluvchi, doimo rivojlanuvchi murakkab tizimga aylandi.
Avtomobillar me’yorida va daromadli (rentabelli) ishlatilishi ko‘p jihatdan elektr
jihozlarning shayligiga bog'liq. Hozirgi zamon avtomobillaridagi elektr
jihozlarining narxi ancha baland bo‘lib, avtomobil to‘la qiymatining 25-30% ni
tashkil qiladi. Elektr jihozlarni ta’mirlash va ularga xizmat ко‘rsatishga ketadigan
mablag’ ham taxminan shu ko‘rsatkich doirasida bo‘ladi. Demak, avtomobillarning
13
to‘g‘ri va daromadli ishlatilishini ta’minlash uchun ularning elektr va elektron
jihozlari tuzilishini, ishlash prinsipini, tavsifnomalarini, ishlatilishining o’ziga xos
tomonlarini har tomonlama va chuqur o'rganish juda muhimdir.
Ushbu bitiruv malakaviy ishini dolzarbligi shundaki, avtomobillarning elektr
va elektron jihozlarini o’rganishda o’quv stendlaridan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Buday stendlarni loyihalash biz uchun zarurdir.
| 