MAVZU №7: TARMOQ TEXNOLOGIYALARI VA INTERNET
XIZMATLARI
7.1. Kompyuter tarmoqlari tushunchasi va turlari
Kalit so‘zlar: tarmoq texnologiyalari, internet texnologiyalari, LAN, WAN,
samaradorlik, VPN, xarajatlarni tejash, HTTP, FTP, avtomatlashtirish, WIFI,
raqobat.
Kompyuter tarmog‘i resurslarni almashish va bir - biri bilan aloqa qilish uchun bir -
biriga ulangan qurilmalar yig‘indisidir. Bu qurilmalarga kompyuterlar, serverlar,
printerlar, routerlar va boshqa tarmoq qurilmalari kirishi mumkin.
Kompyuter tarmoqlarini o‘lchamlari va geografik ko‘lamiga ko‘ra tasniflash
mumkin. Eng kichik tarmoq mahalliy tarmoq (LAN) bo‘lib, u odatda bitta bino yoki
kampus ichida qo‘llaniladi. Keng hududiy tarmoqlar (WAN) esa qurilmalarni
kattaroq masofalarda, masalan, shaharlar yoki hatto mamlakatlar oʻrtasida
bogʻlaydi.
Kompyuter tarmoqlarini maqsadlariga qarab ham tasniflash mumkin. Misol uchun,
tarmoq qurilmalar o‘rtasida ma’lumotlar almashinuvini qo‘llab - quvvatlash uchun
mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin yoki u printerlar yoki saqlash qurilmalari kabi
resurslarni almashish uchun ishlatilishi mumkin.
Tarmoqdagi qurilmalar bir - biri bilan aloqa o‘rnatishi uchun ular simli yoki simsiz
ulanish kabi aloqa vositasining ba’zi shakllari orqali ulangan bo‘lishi kerak. Simli
ulanishlarning eng keng tarqalgan turlari chekilgan va optik tolali kabellar, simsiz
ulanishlarning eng keng tarqalgan turlari esa Wi - Fi va Bluetooth hisoblanadi.
Kompyuter tarmoqlari qurilmalar o‘rtasida aloqa o‘rnatish uchun turli xil
protokollardan ham foydalanadi. Ushbu protokollarga internetning asosi bo‘lgan
TCP/IP, shuningdek, muayyan aloqa turlari uchun ishlatiladigan HTTP, SMTP va
FTP kabi boshqa protokollar kiradi.
Umuman olganda, kompyuter tarmoqlari zamonaviy hisoblashda muhim rol
o‘ynaydi, bu qurilmalarga resurslarni samarali va samarali tarzda bog‘lash va
almashish imkonini beradi.
7.1.1. Kompyuter tarmoqlarining turlari
Kompyuter tarmoqlarining bir necha turlari mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga
xos xususiyatlarga va foydalanishga ega. Quyida kompyuter tarmoqlarining eng
keng tarqalgan turlari keltirilgan:
Mahalliy tarmoq (LAN): LAN - bu bitta bino yoki binolar guruhi kabi nisbatan
kichik maydon bilan chegaralangan tarmoq. LANlar odatda uylar, maktablar, ofislar
va boshqa kichik va o‘rta o‘lchamdagi muhitlarda qurilmalarni ulash uchun
ishlatiladi.
Keng hududiy tarmoq (WAN): WAN - bu mamlakat yoki bir nechta mamlakatlar
kabi katta geografik hududni qamrab oluvchi tarmoq. WANlar bir - biridan uzoqda
joylashgan qurilmalarni, masalan, turli shaharlar yoki mamlakatlardagi ofislarni
ulash uchun ishlatiladi.
Metropolitan Area Network (MAN): MAN - bu LANdan kattaroq, lekin WANdan
kichikroq maydonni qamrab oluvchi tarmoq. MAN odatda shahar yoki mintaqadagi
qurilmalarni ulash uchun ishlatiladi.
Simsiz mahalliy tarmoq (WLAN): WLAN qurilmalarni ulash uchun Wi - Fi kabi
simsiz texnologiyadan foydalanadigan LAN turidir. WLAN - lar odatda uylarda,
qahvaxonalarda, aeroportlarda va boshqa jamoat joylarida qo‘llaniladi.
Saqlash hududi tarmog‘i (SAN): SAN - qattiq disklar, lenta drayvlari va optik
drayvlar kabi saqlash qurilmalari uchun mo‘ljallangan maxsus tarmoq. SAN’lar
odatda yirik ma’lumotlar markazlarida va korporativ muhitda qo‘llaniladi.
Virtual Private Network (VPN): VPN - bu Internet kabi umumiy tarmoq orqali
qurilmalar o‘rtasida xavfsiz aloqani ta’minlash uchun shifrlash va boshqa xavfsizlik
choralaridan foydalanadigan tarmoq. VPNlar odatda masofaviy ishchilar tomonidan
kompaniya tarmog‘iga ulanish uchun ishlatiladi.
Peer - to - Peer (P2P) tarmog‘i: P2P tarmog‘i - bu markazlashtirilmagan tarmoq
bo‘lib, u qurilmalarga markazlashtirilgan serverga ehtiyoj sezmasdan bir - biri bilan
resurslarni almashish va almashish imkonini beradi. P2P tarmoqlari odatda fayl
almashish va boshqa hamkorlik faoliyati uchun ishlatiladi.
Bular mavjud kompyuter tarmoqlarining bir nechtasi. Har bir tur o‘zining kuchli va
zaif tomonlariga ega va har xil turdagi ilovalar va muhitlarga mos keladi.
7.2. Tarmoq texnologiyalaridan milliy iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarida
foydalanish
Tarmoq texnologiyalarini milliy iqtisodiyot tarmoqlarida qo‘llashda nimalarga
e’tibor berish kerak.
Milliy
iqtisodiyot
tarmoqlarida
tarmoq
texnologiyalaridan
foydalanish
samaradorlikni oshirish, aloqa va hamkorlikni yaxshilash va xarajatlarni kamaytirish
kabi qator foyda keltirishi mumkin. Shu bilan birga, tarmoq texnologiyalaridan
samarali va xavfsiz foydalanishni ta’minlash uchun bir nechta omillarni hisobga
olish kerak. Mana bir nechta asosiy fikrlar:
Infratuzilma:
Ishonchli
va
mustahkam
tarmoq
infratuzilmasi
tarmoq
texnologiyalaridan samarali foydalanishni taʼminlash uchun zarur. Bunga yuqori
tezlikdagi internet ulanishlari, marshrutizatorlar va kalitlar kabi tarmoq uskunalari
va kiber tahdidlardan himoyalanish uchun tegishli xavfsizlik choralari kiradi.
Trening: Tarmoq texnologiyalaridan samarali foydalanish uchun xodimlar va
manfaatdor tomonlar tegishli treningdan o‘tishlari muhimdir. Bu muayyan dasturiy
ta’minot ilovalaridan foydalanish bo‘yicha treningni, shuningdek, tarmoq
xavfsizligi bo‘yicha eng yaxshi amaliyotlar bo‘yicha treningni o‘z ichiga olishi
mumkin.
Integratsiya: Tarmoq texnologiyalari samaradorligini oshirish uchun mavjud biznes
- jarayonlarga uzluksiz integratsiya qilinishi kerak. Bu mavjud ish oqimlarini
o‘zgartirishni yoki yangi vositalar va texnologiyalarni qabul qilishni talab qilishi
mumkin.
Xavfsizlik: Tarmoq xavfsizligi har qanday iqtisodiy sektorda tarmoq
texnologiyalaridan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Bunga xavfsizlik
devorlari, hujumlarni aniqlash va oldini olish tizimlari va ma’lumotlarni shifrlash
kabi choralar kiradi.
Muvofiqlik: korxonalar tarmoq texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha turli
qoidalar va qonunlarga rioya qilishlari kerak. Bunga ma’lumotlarning maxfiyligi va
xavfsizligi bilan bog‘liq qoidalar, shuningdek, muayyan texnologiyalar yoki
ilovalardan foydalanishni tartibga soluvchi qonunlar kiradi.
Masshtablilik: Korxonalar o‘sishi bilan ularning tarmoq texnologiyasiga bo‘lgan
ehtiyojlari o‘zgarishi mumkin. Tarmoq texnologiyalari kengaytirilishi va kerak
bo‘lganda ortib borayotgan trafik va foydalanishga mos kelishini ta’minlash
muhimdir.
Ushbu omillarga e’tibor qaratgan holda, korxonalar tarmoq texnologiyalaridan
samarali va xavfsiz foydalanishlari va milliy iqtisodiyot tarmoqlarida samaradorlik
va samaradorlikni oshirishdan foyda olishlari mumkin.
7.2.1. Tarmoq texnologiyalari milliy iqtisodiyotning turli sohalarida qo‘llash
Tarmoq texnologiyalari milliy iqtisodiyotning turli sohalarida qo‘llaniladi. Bunga
bir nechta misollar keltiramiz:
Moliya: Tarmoq texnologiyalari moliya sanoatida onlayn - banking, birja savdosi va
elektron pul o‘tkazmalari kabi vazifalar uchun keng qo‘llaniladi.
Sog‘liqni saqlash: Sog‘liqni saqlash sohasida tarmoq texnologiyalari elektron
sog‘liqni saqlash yozuvlari, teletibbiyot va bemorlarni masofadan kuzatish kabi
vazifalar uchun ishlatiladi.
Ishlab chiqarish: Ishlab chiqarish sanoatida tarmoq texnologiyalari ta’minot zanjirini
boshqarish, inventarizatsiyani nazorat qilish va ishlab chiqarishni rejalashtirish kabi
vazifalar uchun qo‘llaniladi.
Chakana savdo: Tarmoq texnologiyalari chakana savdo sohasida onlayn xarid qilish,
inventarizatsiyani boshqarish va mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish kabi
vazifalar uchun qo‘llaniladi.
Tashish: Transport sohasida tarmoq texnologiyalari logistika rejalashtirish, parkni
boshqarish va transport vositalarini kuzatish kabi vazifalarni bajarish uchun
ishlatiladi.
Hukumat: Tarmoq texnologiyalari hukumatlar tomonidan fuqarolarga xizmat
ko‘rsatish, soliq yig‘ish va favqulodda vaziyatlarni boshqarish kabi vazifalar uchun
keng qo‘llaniladi.
Qishloq xo‘jaligi: Qishloq xo‘jaligida tarmoq texnologiyalari aniq dehqonchilik,
ekinlarni kuzatish va ta’minot zanjirini boshqarish kabi vazifalar uchun qo‘llaniladi.
Bu tarmoq texnologiyalari milliy iqtisodiyotda qo‘llaniladigan ko‘plab sohalarning
bir nechta misolidir. Umuman olganda, tarmoq texnologiyalari samarali aloqa,
hamkorlik va ma’lumotlarni boshqarish zarurati bo‘lgan sohalarda qo‘llaniladi.
Iqtisodiyotda tarmoq texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari
Iqtisodiyotda tarmoq texnologiyalaridan foydalanish korxonalar, hukumatlar va
jismoniy shaxslar uchun qator imkoniyatlar yaratadi. Bu yerda asosiy afzalliklardan
ba’zilari:
Yaxshilangan aloqa va hamkorlik: Tarmoq texnologiyalari odamlarga joylashuvidan
qat’i nazar, osonroq va samaraliroq muloqot qilish va hamkorlik qilish imkonini
beradi. Bu samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
Samaradorlikni
oshirish:
Vazifalarni
avtomatlashtirish
va
jarayonlarni
soddalashtirish orqali tarmoq texnologiyalari samaradorlikni oshirishga va
ma’lumotlarni kiritish, inventarizatsiyani boshqarish va mijozlarga xizmat
ko‘rsatish kabi vazifalar uchun zarur bo‘lgan vaqt va kuchni kamaytirishga yordam
beradi.
Axborotga kirishning yaxshilanishi: Tarmoq texnologiyalari bozorlar, mijozlar va
raqobatchilar haqidagi real vaqt maʼlumotlarini oʻz ichiga olgan katta hajmdagi
maʼlumotlardan foydalanish imkonini beradi. Bu korxonalarga ko‘proq ongli
qarorlar qabul qilishga va raqobatchilardan oldinda bo‘lishga yordam beradi.
Kengaytirilgan mijozlar tajribasi: Tarmoq texnologiyalari korxonalarga mijozlarga
yaxshiroq xizmat ko‘rsatish, jumladan, onlayn xaridlar, o‘z - o‘ziga xizmat
ko‘rsatish portallari va mijozlar ma’lumotlariga asoslangan shaxsiy tavsiyalarni
taqdim etish imkonini beradi.
Kattaroq moslashuvchanlik: Tarmoq texnologiyalari odamlarga istalgan joydan,
istalgan vaqtda ishlash imkonini beradi, bu esa moslashuvchanlikni va ish va hayot
muvozanatini oshirishga yordam beradi.
Xarajatlarni tejash: vazifalarni avtomatlashtirish va jismoniy infratuzilmaga bo‘lgan
ehtiyojni kamaytirish orqali tarmoq texnologiyalari xarajatlarni kamaytirish va
rentabellikni oshirishga yordam beradi.
Yaxshilangan xavfsizlik va xavfsizlik: Tarmoq texnologiyalari xavfsizlik va
xavfsizlikni yaxshilashga yordam beradi, jumladan masofaviy monitoring,
maʼlumotlarni shifrlash va tajovuzni aniqlash kabi choralar.
7.3. Tarmoq texnologiyasining asosiy tushunchalari
Server - tarmoq abonenti bo‘lib, u o‘z resurslarini boshqa abonentlarga
foydalanishga berib, lekin o‘zi boshqa abonentlar resurslaridan foydalanmaydi,
ya’ni faqat tarmoqqa ishlaydi. Tarmoqda server bir nechta bo‘lishi mumkin, server
uchun eng quvvatli kompyuter bo‘lishi shart emas. Ajratilgan server - bu server faqat
tarmoq masalalari uchun xizmat qiladi. Ajratilmagan server tarmoqqa xizmat
ko‘rsatishdan tashqari boshqa masalalarni ham hal qilishi mumkin.
Mijoz - faqat tarmoq resurslaridan foydalanib, tarmoqqa o‘z resurslarini
ajratmaydigan tarmoq abonentiga aytiladi, ya’ni tarmoq unga xizmat qiladi.
Kompyuter - mijoz ham ko‘pincha ish stansiyasi deyiladi. Odatda har bir kompyuter
bir vaqtning o‘zida ham mijoz va shuningdek server bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha
server va mijozni kompyuterni o‘zi deb tushunilmaydi, bu kompyuterda
ishlatilayotgan dasturiy ilovalarni tushuniladi. Bu holda tarmoqqa o‘z resurslarini
berayotgan ilova serverdir, faqat tarmoq resurslaridan foydalanayotgan ilova esa
mijozdir.
Kompyuter tarmog‘ining topologiyasi (joylashtirilishi, tuzilishi, tarkibi)
deganda odatda biz bir - biriga nisbatan kompyuterlar tarmoqda joylashganligi va
aloqa yo‘llarini ulash usullarini tushunamiz. Muhimi shundaki topologiya
tushunchasi avvalambor mahalliy tarmoqlargagina tegishlidir, chunki bu
tarmoqlarda aloqaning tuzilishini osongina kuzatish imkoni mavjud.
Global tarmoqlarda esa aloqaning tuzilishi foydalanuvchidan berkitilgan va
bilish juda ham muhim emas, chunki har bir ulanish o‘zining alohida yo‘li bilan
amalga oshirilishi mumkin.
7.3.1. Tarmoq topologiyasi
Tarmoq topologiyasi qurilmalariga qo‘yiladigan talablarni, ishlatiladigan kabel
turini, axborot almashishning bo‘lishi mumkin bo‘lgan va eng qulay boshqarish
usulini, ishonchli ishlashini, tarmoqni kengaytirish imkoniyatini belgilaydi.
Foydalanuvchida har doim ham tarmoq topologiyasini tanlash imkoniyati
bo‘lmasada, asosiy topologiyalarning xususiyatlarini, afzallik va kamchiliklarini,
balki, hamma bilishi kerakdir.
Tarmoqni uch xil topologiyasi mavjuddir:
shina (bus), hamma kompyuterlar bitta aloqa yo‘liga parallel ulangan va axborot har
bir kompyuterdan bir vaqtning o‘zida qolgan kompyuterlarga uzatiladi (7.3.1 -
rasm);
yulduz (zvezda, star) bitta markaziy kompyuterga qolgan hamma tashqi
kompyuterlar ulanadi, har bir kompyuter alohida o‘z aloqa yo‘llaridan foydalanadi
(7.3.2 - rasm);
xalqa (kolso, zing), har bir kompyuter har doim axborotni faqat bitta zanjirda
joylashgan keyingi kompyuterga uzatadi, axborotni esa zanjirdagi bitta oldinda
joylashgan kompyuterdan oladi va bu zanjir yopiq ya’ni xalqasimondir (7.3.3 -
rasm).
Amalda ba’zi hollarda asosiy tologiyalarning kombinasiyasi ham ishlatilishi
mumkin, lekin ko‘pchilik tarmoqlarda sanab o‘tilgan uch turdagi topologiyadan
foydalanadilar. Endi sanab o‘tilgan tarmoq turlarining xususiyatlarini qisqacha
ko‘rib chiqamiz.
7.3.1 - rasm. «Shina» tarmoq topologiyasi
7.3.2 - rasm. «Yulduz» tarmoq topologiyasi
7.3.3 - rasm. «Xalqa» tarmoq topologiyasi «Shina» topologiyasi
«Shina» topologiyasi (ba’zi hollarda «umumiy shina» ham deb ataladi) o‘z tashkiliy
qismi bilan tarmoq kompyuter qurilmalarining bir turda bo‘lishini va barcha
abonentlar teng huquqligini taqozo qiladi. Bunday ulanishda kompyuterlar axborotni
faqat navbat bilan uzata oladilar, chunki aloqa yo‘li bitta. Aks holda uzatilayotgan
axborot ustma - ust bo‘lishi natijasida o‘zgaradi (konflikt, kolliziya holatlari).
Shunday qilib, bu turdagi axborot almashinuvi yarim dupleks rejimida amalga
oshiriladi (hal duplex), almashinuv bir vaqtning o‘zida emas, navbat bilan ikki
yo‘nalishda ham amalga oshiriladi. «Shina» topologiyasida markaziy abonent
bo‘lmagani uchun puxtaligi boshqa topologiyaga nisbatan yuqoridir. Markaziy
kompyuter ishdan chiqqan holatda, boshqarilayotgan tizim ham o‘z vazifasini
bajarishdan to‘xtaydi.
Ba’zi hollarda yulduzsimon ulanishni kengaytirish imkoni mavjud, agarda tashqi
abonentlardan birining o‘rniga markaziy abonent ulansa, natijada o‘zaro ulangan bir
necha yulduzlardan tashkil topgan topologiya hosil bo‘ladi. Keltirilgan «yulduz»
topologiyasi aktiv «yulduz» deb ataladi, 7.4 - rasmda keltirilgan chizma passiv
«yulduz» topologiya bo‘lib, u faqat tashqi ko‘rinishdangina yulduzga o‘xshashdir.
7.3.4 - rasm. «Passiv yulduz» topologiyasi
Amaliyotda passiv «yulduz» topologiyasi aktiv «yulduz» topologiyasiga nisbatan
ko‘p tarqalgan.
Hozirgi kunda eng ko‘p tarqalgan va taniqli internet tarmog‘ida ham passiv
«yulduz» topologiyasidan foydalanilgan. Passiv «yulduz» topologiyasidan
foydalaniladigan tarmoq markazida kompyuter emas, balki konsentrator, yoki xab
(hub) o‘rnatiladi, bu qurilma repiter bajargan vazifani bajaradi.
Konsentratorning (hub) vazifasi o‘tayotgan signalni tiklab, ularni boshqa aloqa
yo‘llariga uzatishdan iborat. Vaholanki, kabellarni o‘tkazilishi aktiv yulduzsimon
bo‘lsa hamki, haqiqatda esa biz shina topologiyasiga to‘qnash kelamiz, chunki
axborot har bir kompyuterdan bir vaqtning o‘zida barcha qolgan kompyuterlarga
uzatiladi, lekin markaziy abonent mavjud emas.
«Xalqa» topologiyasi
«Xalqa» topologiyasi - bu har bir kompyuter aloqa yo‘llari faqat ikkita boshqa
kompyuter bilan ulanib, biridan faqat axborot oladi va ikkinchisiga faqat axborot
uzatadi. Har bir aloqa yo‘llarida «Yulduz» topologiyasi kabi faqat bitta axborot
uzatuvchi va bitta axborot qabul qiluvchi ishlatiladi. Bu holat tashqi
terminatorlardan voz kechish imkonini beradi. «Xalqa» topologiyasining muhim
xususiyati shundan iboratki, har bir kompyuter o‘ziga kelgan signallarni tiklaydi,
ya’ni repiter vazifasini ham bajaradi, shuning uchun butun xalqa bo‘ylab signalni
so‘nish muammosi bo‘lmaydi.
Xulosa qilib aytganda, kompyuterlar xalqada to‘liq teng huquqli emaslar
(shina topologiyasi kabi). Ayni vaqtda axborot qabul qilayotgan bir kompyuter
axborotni boshqa kompyuterlarga nisbatan oldin, qolgan kompyuterlar esa axborotni
keyin qabul qiladi. Maxsus «xalqa» topologiyasi tarmoqning aynan shu
mo‘ljallangan axborotni tarmoqda almashinuvini boshqarish usullari, xususiyatiga
asoslangan bo‘ladi. Bu usullarda axborotni navbatdagi kompyuterga uzatish huquqi
davrida ketma - ket joylashgan kompyuterlarga navbati bilan beriladi.
Adabiyotlarda tarmoq topologiyasi haqida gap yuritilganda to‘rtta bir - biridan farqli
tushunchalarni nazarda tutiladi, bu tushunchalar tarmoq arxitekturasining turli
bosqichlariga tegishlidir:
Jismoniy topologiya - ya’ni kompyuterlarni o‘zaro joylashishi va kabellarni
o‘tkazish sxemasi. Bu ma’noda, masalan, passiv yulduz aktiv yulduz
topologiyasidan farq qilmaydi, shuning uchun ko‘p hollarda faqat “Yulduz” deb
yuritiladi.
Mantiqiy topologiya - ya’ni kompyuterlar o‘zaro aloqa strukturasi va signalning
tarmoqda tarqalish belgilaridir. Bunday ta’rif topologiya’ning ancha to‘g‘ri
ta’rifidir.
Axborot almashinuvini boshqarish topologiyasi - bu alohida kompyuterlar
o‘rtasidagi axborot almashish huquqi, ketma - ketligi va prinsiplaridir.
Axborot topologiyasi - bu tarmoqdan uzatilayotgan axborotlar oqimining
yo‘nalishidir.
7.4. Muloqot etalon modeli
Xalqaro standartlar tashkiloti tomonidan ISO (International Standards Organization)
1984 - yili OSI modeli taqdim qilingan. Shundan beri hamma tarmoq mahsulotlarini
ishlab chiqaruvchilar tomonidan foydalanib kelinmoqda. Har qanday universal
model singari, OSI modeli ham ancha qo‘pol. Tez o‘zgartirishlarni bajarishi qiyin,
shuning uchun turli formalar taklif qiladigan real tarmoq vositalari qabul qilingan
vazifalarni taqsimlashga juda ham rioya qilmaydilar.
Lekin OSI modeli bilan tanishish tarmoqda ro‘y berayotgan jarayonni yaxshi
tushunishga yordam beradi. hamma tarmoqdagi bajariladigan vazifalar (funksiyalar)
modelda 7 ta bosqichga bo‘lingan (7.4.1 - jadval). Yuqori o‘rindagi bosqichlar ancha
murakkab, global masalalarni bajaradilar. Buning uchun pastdagi bosqichlarni o‘z
maqsadlari uchun ishlatib ularni boshqaradilar. Pastda joylashgan bosqichlarning
maqsadi - yuqorida bosqichga xizmat ko‘rsatish, yuqori joylashgan bosqichlar
uchun ko‘rsatiladigan bu xizmatning mayda qismlarining bajarilish tartibi muhim
emas.
7.4.1 - jadval
OSI modelining yetti bosqichi
7. Amaliy bosqich
6. Prezentatsiya bosqichi
5. Aloqa vaqtining bosqichi
4. Transport bosqich
3. Tarmoqli bosqich
2. Kanalli bosqich
1. Jismoniy bosqich
Pastda joylashgan bosqichlar ancha sodda, ancha aniq vazifalarni bajaradilar. Ideal
holda har bir bosqich o‘zidan tepadagi va pastdagi bosqich bilan muloqot qiladi.
Yuqori bosqich ayni vaqtda ilovaga ishlayotgan, amaliy masalaga to‘g‘ri kelsa,
pastki bosqich esa signalni aloqa kanali orqali uzatishga to‘g‘ri keladi. 7.1 - jadvalda
keltirilgan bosqichlar vazifasi tarmoq abonentlarining har biri tomonidan bajariladi.
Bir abonentdagi har bir bosqich shunday ishlaydiki u boshqa abonentning
xuddi shu bosqichi bilan to‘g‘ri aloqasi bordek, ya’ni tarmoq abonentlarining bir xil
nomli bosqichlari o‘rtasida virtual aloqa mavjud. Bir tarmoq abonentlari o‘rtasidagi
real aloqa faqat eng past birinchi bosqichda mavjud (jismoniy bosqich). Axborot
uzatayotgan abonentda axborot barcha bosqichlardan yuqoridan boshlab pastdagi
bosqichda tugaydi. Qabul qiluvchi abonentda esa qabul qilingan axborot teskari
yo‘nalishda, pastki bosqichdan boshlab yuqori bosqichga harakat qiladi.
Hamma bosqich vazifalarini batafsil ko‘rib chiqamiz:
Amaliy bosqich yoki ilovalar bosqichi, u quyidagi xizmatlarni amalga oshiradi:
foydalanuvchining ilovasini shaxsan tasdiqlaydi, masalan, fayllar uzatishning
dasturiy vositalari, axborotlar bazasi bilan bog‘lanish, elektron pochta vositalari,
serverda qayd qilish xizmati. Bu bosqich qolgan 6 ta bosqichni boshqaradi.
Prezentatsiya bosqichi yoki axborotni tanishtirish bosqichi, bu bosqichda axborot
aniqlanadi va axborot formatini ko‘rinish sintaksisini tarmoqqa qulay ravishda
o‘zgartiradi, ya’ni tarjimon vazifasini bajaradi. Shu yerda axborot shifrlanadi va
dishifratsiyalanadi, lozim bo‘lgan taqdirda ularni zichlashtiriladi.
Aloqa o‘tqazish vaqtini boshqarish bosqichi aloqa o‘tkazish vaqtini boshqaradi
(ya’ni aloqani o‘rnatadi, tasdiqlaydi va tamomlaydi). Bu bosqichda abonentlarni
mantiqiy nomlarini tanish, ularga bog‘lanish huquqini nazorat qilish vazifalari ham
bajariladi.
Transport bosqichi paketni xatosiz va yo‘qotmasdan, kerakli ketma - ketlikda
yetkazib berishni amalga oshiradi. Shu yerda yana uzatilayotgan axborotlarni
paketga joylash uchun bloklarga taqsimlanadi va qabul qilingan axborot qayta
tiklanadi.
Tarmoq bosqichi bu bosqich paketlarni manzillash, mantiqiy nomlarni jismoniy
tarmoq manziliga o‘zgartirish, teskariga ham va shuningdek paketni kerakli
abonentga jo‘natish yo‘nalishini tanlashga (agarda tarmoqda bir nechta yo‘nalish
mavjud bo‘lsa) javobgar.
Kanal bosqichi yoki uzatish yo‘lini boshqarish bosqichi, bu bosqich standart
ko‘rinishdagi paket tuzishga va boshlash hamda tamom bo‘lishni boshqarish
maydonini paket tarkibiga joylashishiga javobgardir. Shu yerda yana tarmoq
bog‘lanish, uzatishdagi xatoliklarni aniqlash va yana qabul qilish qurilmasiga xato
uzatilgan paketlarni qaytadan uzatishni boshqarish amalga oshiriladi.
Jismoniy bosqich - bu modelni eng quyi bosqichi bo‘lib, uzatilayotgan axborotni
signal kattaligiga kodlashtiradi, uzatish muhitiga qabul qilishni va teskari kodlashni
amalga oshirishga javob beradi. Shu yerda yana ulanish moslamalariga,
razyemlarga, elektr bo‘yicha moslashtirish va u yerga ulanish hamda to‘siqlardan
himoya qilish va hokazolarga talablar aniqlanadi.
7.5. Tarmoq texnologiyalarida foydalaniladigan texnik qurilmalar
Mahalliy hisoblash tarmoq qurilmalari abonentlar o‘rtasidagi real aloqani ta’minlab
beradilar. Tarmoqni loyihalashtirish bosqichida qurilmalarni tanlash juda katta
ahamiyatga ega, chunki qurilmalarning narxi umumiy tarmoq narxining katta
qismini tashkil etadi. Aloqa qurilmalarini o‘zgartirish esa, nafaqat qo‘shimcha
mablag‘ni talab etadi, yana qiyin ish hajmini oshishiga ham sabab bo‘ladi.
Mahalliy tarmoq qurilmalariga quyidagilar kiradi:
axborot uzatish uchun kabellar;
kabellarni ulash uchun razyemlar;
moslovchi terminatorlar;
tarmoq adapterlari;
repiterlar;
transiverlar;
konsentratorlar;
ko‘priklar;
yo‘naltirgichlar;
shlyuzlar.
Tarmoq adapterlari tarmoq adapterlarini turli adabiyotlarda yana kontroller, karta,
plata, interfeyslar, NIC - Network Interface Card nomlar bilan ataydilar. Bu
qurilmalar mahalliy tarmoqning asosiy qismi, ularsiz tarmoq hosil qilish mumkin
emas. Tarmoq adapterlarining vazifasi - kompyuterni (yoki boshqa abonentni)
tarmoq bilan ulash, ya’ni qabul qilingan qoidalarga rioya qilgan holda kompyuter
bilan aloqa kanali o‘rtasidagi axborot almashinuvini ta’minlashdir. Aynan shu
qurilmalar OSI modelining quyi bosqichlari bajarishi kerak bo‘lgan vazifalarni
amalga oshiradilar.
Odatda tarmoq adapterlari plata ko‘rinishida ishlab chiqariladi va kompyuterning
tizim magistrallarini kengaytirish uchun qoldirilgan razyemga o‘rnatiladi (odatda
ISA yoki PCI). Tarmoq adapter platasida ham odatda bitta yoki bir necha tashqi
razyemlar bo‘lib, ularga tarmoq kabellari ulanadi (7.5 - rasm).
Tarmoq adapterlarining hamma vazifalari ikkiga bo‘linadi: magistral va tarmoq.
Magistral vazifalari adapter bilan kompyuterning tizim shinasi o‘rtasidagi
almashinuvni amalga oshirishi (ya’ni o‘zining magistral manzilini tanish,
kompyuterga axborot uzatish va kompyuterdan ham axborot olish, kompyuter uchun
uzilish signalini hosil qilish va hokazolar) kiradi. Tarmoq vazifalari esa adapterlarni
tarmoq bilan muloqotini ta’minlashdir.
Tarmoq adapterlarining turli xillari
7.5.1 - rasm. Tarmoq adapter platasi koaksial kabel uchun
7.5.2 - rasm. Tarmoq adapter platasi juft o‘ralgan kabel uchun
7.5.3 - rasm. 100 Base - TX standartli USB - portiga ulanuvchi tarmoq adapteri
Kompyuter tarkibida adapter platasini ravon ishlashi uchun uning asosiy
ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri o‘rnatish zarur:
kiritish - chiqarish portining asos manzilini (ya’ni manzil maydonining boshlanish
manzilini, u orqali kompyuter adapter bilan muloqot qiladi);
foydalaniladigan uzilish nomeri (ya’ni taqiqlash yo‘lining nomeri, u orqali
kompyuterga adapter o‘zi bilan axborot almashinuvi zarurligi haqida xabar beradi);
bufer va yuklanuvchi xotiralarning asos manzili (ya’ni adapter tarkibiga kiruvchi
kompyuter aynan shu xotira bilan muloqot qilishi uchun).
Bu ko‘rsatkichlarni foydalanuvchi tomonidan adapter platasidagi ulash moslamasi
yordamida tanlab o‘rnatish mumkin, lekin plata bilan beriladigan maxsus adapterni
inisializatsiyalovchi
dastur
yordamida
ham
o‘rnatish mumkin. hamma
ko‘rsatkichlarni (manzil va uzilish nomeri) tanlashda e’tibor berish kerakki, ular
kompyuterning boshqa qurilmalarida o‘rnatilib band bo‘lgan ko‘rsatkichlaridan farq
qilishi kerak.
Hozirgi zamon tarmoq adapterlarida ko‘pincha Plug - and - Play tartibi qo‘llaniladi,
ya’ni ko‘rsatkichlarni foydalanuvchi tomonidan o‘rnatilishining (sozlashning) hojati
yo‘q, ularda sozlash kompyuter elektr manbaiga ulanganda avtomatik ravishda
amalga oshiriladi.
Adapterning asosiy tarmoq vazifalariga quyidagilar kiradi:
kompyuter va mahalliy tarmoq kabelini galvanik ajratish (buning uchun odatda
signalni impuls transformatori orqali uzatiladi);
mantiqiy signallarni tarmoq signallariga va aksiga o‘zgartirish;
tarmoq signallarini kodlash va dekoderlash;
qabul qilinayotgan paketlardan aynan shu abonentga manzillashtirilgan paketlarni
tanlab qabul qilish;
parallel kodni ketma - ket kodga axborot uzatilishda o‘zgartirish va axborot qabul
qilishda aksiga o‘zgartirish;
adapterning bufer xotirasiga uzatilayotgan va qabul qilinayotgan axborotlarni
yozish;
qabul qilingan axborot almashinuvini boshqarish usulida tarmoqqa bog‘lanishni
tashkil qilish;
axborotlarni qabul qilish va uzatishda paketlarning nazorat bitlari yig‘indisini
hisoblash.
Odatda hamma tarmoq vazifalari maxsus katta integral sxemalar yordamida amalga
oshirilganligi uchun adapter platasining o‘lchami kichik va narxi arzondir.
Agarda tarmoq adapteri bir necha turdagi kabellar bilan ishlay olsa, u holda yana bir
sozlanish lozim bo‘lgan ko‘rsatkich qo‘shiladi (kabel turini tanlash). Masalan,
adapter platasida u yoki bu turdagi kabelga ulash uchun moslama (перемычка)
bo‘lishi mumkin.
Adapterdan boshqa hamma mahalliy tarmoq qurilmalari yordamchi qurilmalar
bo‘lib, ko‘pincha ularsiz ham ishni tashkil qilish mumkin.
Konsentratorlar (Hub), o‘z nomidan kelib chiqadiki, bir necha tarmoq qismlarini
birlashtirib bir butun tarmoq hosil qilishga xizmat qiladilar. Konsentratorlarni aktiv
va passivga ajratish mumkin.
Passiv konsentratorlar konstruktiv jihatidan bir necha repiterlarni o‘z tarkibiga olgan
bo‘ladi. Ular repiterlar bajaradigan vazifalarni o‘zini bajaradilar (7.8 - rasm).
Bunday konsentratorlarning alohida olingan repiterlarga nisbatan afzalligi hamma
ulanish nuqtalari bir joyga yig‘ilganligi. Bu tarmoq tuzilishini o‘zgartirishga
qulaylik tug‘diradi, tarmoqni nazorat qilish va nosozliklarni topishni osonlashtiradi.
Shuningdek hamma repiterlar bu holda sifatli va bir nuqtadan elektr manbaiga
ulanadilar. 7.5.4 - rasmda konsentratorning tashqi ko‘rinishi keltirilgan.
7.5.4 - rasm. Konsentratorning tashqi ko‘rinishi
Passiv konsentratorlar ba’zi hollarda axborot almashinuviga aralashadilar, ya’ni
ba’zi bir aniq xatoliklarni yo‘qotishga yordamlashadi.
Aktiv konsentratorlar ancha murakkab vazifalarni bajaradilar, masalan, ular
almashuv protokollarini va axborotni o‘zgartirishni amalga oshiradilar. To‘g‘ri, bu
o‘zgartirishlar ancha sodda. Aktiv konsentratorlarga misol, kommutatsiya qiluvchi
konsentratorlar (switching hub), kommutatorlar bo‘lishi mumkin.
Ular paketlarni tarmoqning bir qismidan ikkinchi qismiga uzatadilar, lekin aynan
shu tarmoq qismidagi abonentga manzillangan paketnigina uzatadilar. Bu holda
paketning o‘zi kommutator tomonidan qabul qilinmaydi. Bu tarmoqda axborot
almashish chastotasini kamaytirib yuboradi, chunki har bir tarmoq qismi faqat o‘ziga
taalluqli paketlar bilan ishlaydi.
7.5.5 - rasm. Activ consentrator (switch)ning tashqi ko‘rinishi
Ikki kompyuterni ulash
Ikki kompyuterni tarmoq qilib ulash jarayoni oxirgi vaqtlarda juda zarur bo‘lib
qoldi. Ba’zi bir uylarda hattoki ikkitalab kompyuterlar mavjud bo‘lib: ulardan birini
ish uchun foydalanishsa ikkinchisini bo‘sh vaqtlarini o‘tkazish maqsadida
foydalaniladi. Misol uchun ikkita kompyuterga ega bo‘lgan shaxs biri statsionar,
ikkinchisi esa o‘zi bilan birga olib yurish maqsadida Note book yoki Net book
bo‘lishi mumkin. Istalgan vaqtda ma’lumot almashishda yoki ma’lumotlarni chop
qilish to‘g‘ri kelib qolsa ulardan birini printerga ulash mumkin.
Ikki kompyuterni bir - biri bilan ulash holatlari katta bo‘lmagan ofislrada yagona
ma’lumotlar bazasini tashkil qilishda ishlatiladi.
Bluetooth orqali ulanish
Bugungi kunda istalgan amaliy qurilmalarda kompyuterlar, telefonlar va hatto
maishiy texnikalarda ham Bluetooth texnologiyasi qo‘llaniladi. Aynan ikkita
qurilmani bir - biriga ulashda Bluetooth texnologiyasidan foydalanish juda qulaydir.
Bluetoothning kamchiliklaridan biri kichik radiusda ishlaydi, undan tashqari
kompyuterdan uzoqroqda joylashgan qurilmaga ma’lumotlarni uzatish tezligi
pastroq (24 Mbit/s). Uncha katta bo‘lmagan tezlikda ma’lumotlarni uzatish talab
qilinganda Bluetooth qurilmasining aloqa usulidan foydalanish mumkin.
7.5.6 - rasm. USB portiga ulash uchun Bluetooth qurilmasi
Shaxsiy kompyuter bilan bog‘lanish uchun ikkita Bluetooth qurilmasi kerak bo‘ladi.
Agar talab qilingan shunday qurilma bulsa A sinfiga mansub modelini tanlash kerak,
bir necha shunday qurilmalar mavjud bo‘lsa 100 m masofada ma’lumot almashishini
tashkil qilish mumkin.
Odatda Bluetooth adapterlari USB orqali ulash usilidan foydalanish taklif etiladi,
ya’ni uning ulashi uchun bo‘sh USB port lozim. Notebooklar uchun ham PCMCIA
slotiga ulanish varianti taklif etiladi.
Bluetooth texnologiyasidan foydalanishning qo‘shimcha yaxshi tomoni shundan
iboratki, mobil telefon bilan yoki har qanday kichik tashqi qurilmalar bilan axborot
almashish va shuningdek ularni sozlash mumkin. Shunday qilib yetarli darajadagi
tezlikka ega bo‘lgan tarmoq va Bluetooth mavjud har qanday kichik qurilma
yordamida axborot almashish imkoniga ega bo‘lamiz.
Koaksial kabel yordamida ulanish
Ikki yoki ko‘p sonli kompyuterlarni bir - biriga kabel yordamida ulashda koaksial
kabeldan foydalaniladi.
Kabel yordamida bog‘lanish uchun ikkita tarmoq kartasi, BNS - konnektori ulanishi
uchun razyom, ikkita T - konnektori va ikkita terminator, ulardan biri yerga ulanish
imkoni bor terminator zarur bo‘ladi.
Bir - biriga koaksial kabel yordamida ulangan kompyuterlarda axborotlarni 100
Mbit/s da uzatish imkoni hosil bo‘ladi. Albatta ushbu tezlik kabel uzunligiga bog‘liq
bo‘ladi, bunday tezlikda istalgan hajmdagi axborotlarni almashish mumkin.
«O‘ralgan juft» kabel yordamida ulanish
«O‘ralgan juft» kabel yordamida istalgan sondagi kompyuterlarni bir - biriga ulash
mumkin. Ikkita qurilmani (ikkita kommutator yoki ikkita konsentrator) ulashda
maxsus krossoven - korddan foydalaniladi, u standart patch - korddan ajralib turish
uchun konnektorga o‘rnatiladi.
Krossover - kordni konnektorga qisish sxemasi
7.5.1 - jadval
№ Birinchi konnektor
Ikkinchi konnektor
1
Oq - yashil
Oq - to‘q sariq
2
Yashil
To‘q sariq
3
Oq - to‘q sariq
Oq - yashil
4
Ko‘k
Oq - jigarrang
5
Oq - ko‘k
Jigarrang
6
To‘q sariq
Yashil
7
Oq - jigarrang
Ko‘k
8
Jigarrang
Oq - ko‘k
7.5.7 - rasm. O‘ralgan juft kabelni konnektorga ulash
Ikki kompyuterni ulashda ulardagi integrallashgan tizimli platada Ethernet
kontrolleri va ulash uchun foydalaniladigan kabel holatini hisobga olish kerak.
Bundan tashqari tizimli platada yana 1000BAS - T tarmoq standarti va 6 - 7 toifadagi
kabeldan foydalaniladi va axborotlarni 100 Mbit/s tezlikda uzatish mumkin.
USB - port orqali ulanish
Zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda kamida ikkita USB - porti mavjud bo‘lib,
ulardan USB - qurilmalarini ulanishni amalga oshirib, kompyuter vazifasini va ish
unumdorligini oshirish mumkin. Shunga ko‘ra ikkita kompyuterni USB kabeli orqali
ulash vositalarini paydo bo‘lishiga ajablanishning hojati yo‘q.
7.5.8 - rasm.
Ikki
kompyuterni ulashda ishlatiladigan USB kabeli
USB portini ishlash tezligi asosan standart 2.0 yoki 3.0 da bo‘lib, juda tez ishlaydi
hamda ikki kompyuterni ulanishini tashkil qilishda yaxshi natija beradi.
Bu holda axborotlarni uzatish tezligi 480 Mbit/s yetishi mumkin.
Ikki kompyuterni USB port orqali ulash uchun maxsus kabeldan (7.12 - rasm)
foydalaniladi, unda asosiy qism maxsus modul hisoblanadi va u signalni o‘zgartirish
uchun xizmat qiladi. Odatda bunday kabelning taxminiy uzunligi 3 - 3.5 m yoki
undan ko‘p bo‘lishi mumkin.
Kompyuterlarni bu usulda ulashda bitta kamchilik mavjud: bu USB - kabelining 10
m dan oshmasligidadir
Kompyuterlar bir - biridan uncha uzoqda joylashtirilmagan bo‘lsa, bu usulda
bog‘lanish ancha yaxshi natija beradi va unda axborot almashish tez amalga oshadi.
Fire - Wire porti orqali bog‘lanish
Ikki yonma - yon joylashgan kompyuterlarni ulashning yana bir usuli Fire Wire
portidan foydalanishdir. Unda ma’lumotlarni almashish tezligi 400 Mbit/s gacha
yetishi mumkin.
Hozirgi zamonaviy shaxsiy kompyuterlarning tizimli platalarida, Note book va Net
booklar tarkibiga Fire Wire kontrolleri kiritilgan.
Shuning uchun bu usuldan foydalanib kompyuterlarni bir - biriga ulash mumkin.
Biroq USB - ulanishda uchragan kamchilikka o‘xshash, bu usulda ham kabelning
kaltaligidadir.
Bundan tashqari bu kabellar qimmat va u qancha uzun bo‘lsa shuncha narxi qimmat
bo‘ladi.
Kompyuterlarni ulashda Fire Wire portidan foydalanilganda kabelning turi (to‘rt
yoki olti kontaktli) va tashqi ko‘rinishidan tashqari sifatiga ham e’tibor berish kerak.
7.5.9 - rasm. Fire Wire olti kontaktli kabeli
Simsiz adapter yordamida ulanish
Simsiz tarmoq standartida shunday ulanish nazarda tutiladiki unda qaysi nuqtadan
turib tarmoqdan foydalanish talab qilinmaydi. Buning uchun Sizda ikkita simsiz
tarmoq adapteri mavjud bo‘lib ikki kompyuterni ulash uncha ko‘p vaqt olmaydi.
Bunda keraklicha tezlikka va mobil bog‘lanishga bog‘lanish mumkin. Yana shu
narsani nazarda tutish kerakki uy sharoitida “kompyuter + Note book” yoki “Note
book + Note book” kabi ulanishlardan foydalanish mumkin.
Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek ulanishni bunga o‘xshash usulidan yuqori samaraga
ega bo‘ladi hamda ular albatta bitta standartga tegishli bo‘lishi kerak va bir xil
qurilmalardan foydalanishni talab etiladi. Shunday qurilmalardan foydalanilganda
ma’lumotlarni uzatishda yuqori tezlikka bog‘lanish mumkin. Bunda ikkita simsiz
tarmoq adapterini bitta tarmoq identifikatoridan foydalanayotgan qilib sozlashingiz
va ma’lumot almashishda audintifikasiya va shifrlash usullaridan birini tanlashingiz
kerak.
Umuman olganda, iqtisodiyotda tarmoq texnologiyalaridan foydalanish korxonalar
va jismoniy shaxslar uchun keng imkoniyatlar, jumladan, samaradorlik, aloqa va
hamkorlikni oshirish, shuningdek, xarajatlarni tejash va xavfsizlik va xavfsizlikni
yaxshilash imkonini beradi.
7.6. Internet xizmatlari bilan ishlash
Internet - texnologiyalardan moliya, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ishlab chiqarish,
chakana savdo, transport, davlat va qishloq xo‘jaligi kabi iqtisodiy sohalarda keng
qo‘llanilishi mumkin. Bu sohalarda internet texnologiyalaridan qanday foydalanish
mumkinligiga misollar keltiramiz:
Moliya: Internet texnologiyalari onlayn - banking, mobil to‘lovlar va elektron pul
o‘tkazmalari kabi vazifalar uchun ishlatilishi mumkin.
Sog‘liqni saqlash: Internet texnologiyalari teletibbiyot, bemorlarni masofadan
kuzatish va onlayn sog‘liqni saqlash yozuvlari kabi vazifalar uchun ishlatilishi
mumkin.
Ta’lim: Internet texnologiyalaridan onlayn ta’lim, virtual sinflar va talabalar axborot
tizimlari kabi vazifalar uchun foydalanish mumkin.
Ishlab chiqarish: Internet texnologiyalari ta’minot zanjirini boshqarish,
inventarizatsiyani nazorat qilish va ishlab chiqarishni rejalashtirish kabi vazifalar
uchun ishlatilishi mumkin.
Chakana savdo: Internet texnologiyalari onlayn xarid qilish, inventarizatsiyani
boshqarish va mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish kabi vazifalar uchun
ishlatilishi mumkin.
Transport: Internet texnologiyalari logistika rejalashtirish, parkni boshqarish va
transport vositalarini kuzatish kabi vazifalar uchun ishlatilishi mumkin.
Hukumat: Internet texnologiyalari fuqarolarga xizmat ko‘rsatish, soliq yig‘ish va
favqulodda vaziyatlarni boshqarish kabi vazifalar uchun ishlatilishi mumkin.
Qishloq xo‘jaligi: Internet texnologiyalari aniq dehqonchilik, hosil monitoringi va
ta’minot zanjirini boshqarish kabi vazifalar uchun ishlatilishi mumkin.
Umuman olganda, Internet texnologiyalari vazifalarni avtomatlashtirish, aloqa va
hamkorlikni yaxshilash, samaradorlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish va katta
hajmdagi ma’lumotlarga kirishni ta’minlash uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu
texnologiyalardan
foydalangan holda, korxonalar
va jismoniy shaxslar
raqobatchilardan oldinda qolishlari va bugungi jadal rivojlanayotgan iqtisodiyotda
muvaffaqiyat qozonishlari mumkin.
Wi - Fi texnologiyasi
2018 - yil oktyabr oyida Wi - Fi qurilmalarining o‘zaro ishlash standartlarini ishlab
chiqadigan eng yirik kompaniya Wi - Fi Alliance Wi - Fi 6 - 802.11 ax
texnologiyasini taqdim qildi.
Bu yangi texnologiya tarmoq tezligini oshirish hamda tarmoqda ma’lumot
almashishni soddalashtirishga qaratilgan. Eng muhimi, Wi - Fi 6 (802.11ax) simsiz
tarmoqlarni joylashtirish va ishlashini sezilarli darajada soddalashtiradi.
Wi - Fi 6 ning asosiy xususiyati bu qiyin interferentsiya muhitida, shu jumladan bir
nechta simsiz tarmoqlarga ega shahar sharoitida ishlash qobiliyatidir.
Yangi standart ko‘p antennali MU - MIMO qabul qilgichlarini qo‘llab - quvvatlaydi,
sakkiztagacha foydalanuvchi tezlikni yo‘qotmasdan trafikni boshqarishi mumkin.
Eski standartlarda tezlik foydalanuvchilar o‘rtasida taqsimlangan va mijoz
qurilmalariga bir vaqtning o‘zida emas, balki birma - bir kirish imkoni bo‘lgan.
Shunday qilib, Wi - Fi 6 tarmoqlarning o‘tkazuvchanligini ko‘paytiradi va yuqori
tezlikdagi 5G tarmoqlarining trafigini uzatishga qodir bo‘ladi.
Bundan tashqari, Wi - Fi 6 chastotali bo‘linish (OFDMA - Ortogonal chastota -
bo‘linadigan ko‘p sonli kirish) dan foydalanadi. Ushbu texnologiya uzoq vaqtdan
beri mobil tarmoqlarda ishlatilgan. Wi - Fi 6 - da, bu sizga o‘nlab foydalanuvchilarni
tarmoq ishlashining katastrofik pasayishisiz ulash uchun kanallarni ajratishga imkon
beradi.
7.6.1 - rasm. WiFi router tashqi ko‘rinishi
Umuman olganda, Wi - Fi 6 kechikishni kamaytiradi, tarmoq hajmi va tezligini
oshiradi, qiyin sharoitlarda energiya samaradorligini va signal sifatini yaxshilaydi.
5G texnologiyasi
5G - bu mobil tarmoqlarning 5 - avlodi, bugungi kunda 4G LTE tarmoqlarining
takomillashgan versiyasidir. Ma’lumotlar va tarmoq foydalanuvchilarning juda katta
o‘sishiga, milliardlab Internetga ulangan qurilmalar ishlashiga javob beradigan
mobil tarmoq bu 5G texnologiyasidir. 5G dastlab mavjud bo‘lgan 4G tarmoqlari
bilan birgalikda hamda, to‘liq mustaqil holda ishlay oladi.
5G tezroq ulanish va katta tezlikni taqdim etishdan tashqari, juda muhim afzalligi -
bu kechikishni qisqartirishdir.
Kechikish - bu simsiz tarmoq orqali qurilmalarning bir - biriga javob berish vaqti.
3G tarmoqlari odatda 100 millisekund javob berish vaqtiga ega edi, 4G 30
millisekundga teng, 5G tarmoqda 1 millisekundagacha past bo‘ladi.
5G uchun uchta asosiy kategoriya mavjud:
Texnikalar orasidagi ulkan aloqa, bu milliardlab qurilmalarni ilgari ko‘rilmagan
miqyosda inson aralashuvisiz ulanishni o‘z ichiga oladi. Bu zamonaviy sanoat
jarayonlari, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish va biznes aloqalarini o‘z ichiga olgan
inqilobni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
7.6.2 - rasm. 5G texnologiyasining imkoniyatlari
Ishonchli va ultra past kechikishga ega bo‘lgan 5G aloqa tarmog‘ining
jamiyatimizdagi o‘rni juda muhim hisoblanib, shu jumladan qurilmalarni, sanoat
robototexnika
vositalarini,
transport
vositalarini,
xavfsizlik
tizimlarini,
avtomabillarda avtopilot haydashni va xavfsiz aloqa tarmoqlarini real vaqt rejimida
boshqarish, masofadan tibbiy maslahat olish kabi bir qancha vazifalarni bajaradi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, tarmoq texnologiyalari va internet texnologiyalari
bugungi kun iqtisodiyotida keng tarqalgan bo‘lib, korxonalar, hukumatlar va
jismoniy shaxslar uchun qator imtiyozlar beradi. Tarmoq texnologiyalari moliya,
sogʻliqni saqlash, taʼlim, ishlab chiqarish, chakana savdo, transport, davlat va
qishloq xoʻjaligi kabi sohalarda keng qoʻllaniladi, ular aloqa va hamkorlikni
yaxshilash, samaradorlikni oshirish, mijozlar tajribasini oshirish va xarajatlarni
tejash imkonini beradi. Shu bilan birga, internet - texnologiyalar vazifalarni
avtomatlashtirish, aloqani yaxshilash, samaradorlikni oshirish va katta hajmdagi
ma’lumotlarga kirishni ta’minlash uchun ishlatilishi mumkin, bu esa korxonalarga
raqobatchilardan oldinda bo‘lishga va bugungi jadal iqtisodiyotda muvaffaqiyatga
erishishga yordam beradi.
Nazorat savollari:
Tarmoq texnologiyalari nima?
Internet texnologiyalari nima?
Iqtisodiyotda tarmoq texnologiyalaridan foydalanishning qanday afzalliklari bor?
Moliya sohasida tarmoq texnologiyalaridan qanday foydalaniladi?
Ishlab chiqarishda tarmoq texnologiyalaridan qanday foydalaniladi?
Internet texnologiyalari ishlab chiqarishda qanday qo‘llaniladi?
Chakana savdoda tarmoq texnologiyalaridan qanday foydalaniladi?
Internet texnologiyalari qaysi sohalarda qo‘llaniladi?
Internet texnologiyalari aloqa va hamkorlikni qanday yaxshilaydi?
Internet texnologiyalari samaradorlikni qanday oshiradi?
Internet texnologiyalari mijozlar tajribasini qanday oshiradi?
Tarmoq texnologiyalari xarajatlarni tejashni qanday ta’minlaydi?
Internet texnologiyalari qanday qilib xarajatlarni tejash imkonini beradi?
Tarmoq texnologiyalari vazifalarni qanday avtomatlashtiradi?
Tarmoq texnologiyalari axborotga kirishni qanday ta’minlaydi?
Internet texnologiyalari ma’lumotlarga kirishni qanday ta’minlaydi?
Tarmoq texnologiyalari korxonalarga raqobatchilardan oldinda turishga qanday
yordam beradi?
Turli sohalarda tarmoq texnologiyalaridan foydalanishning afzalliklari nimada?
Global tarmoq ta’rifi.
Server ta’rifini aytib bering.
Mijoz ta’rifi qanday?
Mahalliy tarmoq texnologiyasi nimadan iborat?
Nechta va qanday asosiy topologiyalar mavjud?
“Shina” topologiya afzalliklari nimadan iborat?
“Shina” topologiya kamchiliklari nimadan iborat?
“Yulduz” topologiya afzalliklari nimadan iborat?
“Yulduz” topologiya kamchiliklari nimadan iborat?
“Xalqa” topologiya afzalliklari nimadan iborat?
“Xalqa” topologiya kamchiliklari nimadan iborat?
OSI modeli qachon va kim tomonidan taklif qilingan?
OSI modelining yetti bosqichini sanab bering.
Amaliy bosqich vazifasi nimadan iborat?
Prezentatsiya bosqich vazifasi nimadan iborat?
Seans bosqich vazifasi nimadan iborat?
Transport bosqich vazifasi nimadan iborat?
Tarmoq bosqich vazifasi nimadan iborat?
Jismoniy bosqich vazifasi nimadan iborat?
Adapterlarni tarmoq vazifalarini aytib bering.
Standart protokol to‘plamlarini sanab bering.
Protokollar qanday asosiy turlarga bo‘linadilar?
HTTP protokoli steklari haqida ma’lumot keltiring?
FTP protokoli steklari haqida ma’lumot keltiring?
Tarmoq adapterining vazifasi nimadan iborat?
Konnektorning vazifasi nimadan iborat?
Mahalliy tarmoqda montaj shkafining vazifasi nimadan iborat?
Tarmoq kabelining asosiy texnik ko‘rsatkichlarini ko‘rsating?
WiFi texnologiyasining vazifalari nimalardan iborat?
| 