MAVZU: HAYKALTAROSHNING IJODIY ASARLARINI O’RGANISH VA TAHLIL QILISH. O’ZBEKISTON YOKI DUNYO HAYKALTAROSHLARNING BIROR ASARINI O’RGANISH VA TAHLIL QILISH
Jiddiy rassom va pedagog P. Chelishev edi. U 1950-yillar oxiridan
zamonaviy va milliy obrazlar bo’yicha e’tiborga sazovor portretlar bajardi. Shu
o’rinda uning “Bolakay” (gips 1959-yil), “Alpinistka” (gips1962-yil), “Alisher
Navoiy” (gips 1961-1964-yillar) kabi byustlarini misol keltirish mumkin.
Haykaltarosh tomonidan yaratilgan Alisher Navoiy monumenti Kattaqo’rg’on
tumanida o’ rnatilgan.
Badiiy ko’rgazmalarning faol ishtirokchisi Y. Shapiro yangi, muhim
mavzularni ko’targan va umumlashgan monumental yechimni topa olgan. “Tamtam” (bronza 1962)- milliy cholg’u asbobida kuy chalayotgan afrikalikning ifodali obrazi.
Shapironing eng yaxshi ishlaridan “Ketayotgan” haykali (1967-yil gips). Bu asarda
kommunist oddiy askar kiyimida, huddi uzoq maqsadni ko’rayotgandek holatda
tasvirlangan. Uning ko’rinishida Sovet hukumatining dastlabki yillari, xalqning urush va vayronagarchiliklar oqibatini yengib o’tishdagi qahramonliklari aks ettirilgan.
Keyingi yillarda Shapiro davlat buyurtmasi ustida qattiq ishladi - Hindiston prezidenti Lal Bahodir
Shastri, u Toshkentda vafot etgan. Haykaltarosh Shastri obrazida
insonparvarlik, demokratizmga xos xarakterni ochib bergan.
Haykaltarosh A.N. Ivanovning o’g’illari Pavel va Mark 1960-yillarning birinchi
yarmida ijodda bo’lishdi. Pavel Ivanovning ijodi mavzularining kengligi, loy, metall,
tosh, keramika bilan qo’rqmasdan ishlashi bilan ajralib turadi. Bu rassomning
qiziqishlari monumental-bezakli haykaltaroshlikda yoyilgan. Uning asarlari: “Dalalar
qirolichasi” kompozitsiyasi 1963-yil, “Tongni qarshilash” 1964-yil, misdan ishlangan
triptix “Fazo” 1965-yil va psixologik portret “Qiz boshi” 1960-yil. Metall,
yog’ochning rang va fakturalari zargarlikka xos mohirlik bilan ishlangan, hatto
devoriy bezakli mayda plastikalargacha aniq ishlangan. Haykaltarosh ishlarida hajm,
rang, faktura va tekstura yaxlit, ular tabiiy materialning go’zalligida gavdalangan.
Pavel Ivanovning eng muhim monumental asarlaridan Qo’qondagi Hamza
Hakimzoda haykali (R. Nemirovskiy bilan birga ishlangan 1970). Haykal bronzadan
ishlangan. Hamza xalq oldida ma’ruza qilyapti, uning obraziga satirik bo’rttirilgan
figuralar qarshi qo’yilgan. Ular shoir hayotini uzib qo’ygan qora kuchlarni tavsiflaydi.
Haykalning bunday yechimi keskin munozaraga sabab bo’lgan, chunki muallif
monumentga, monumental haykaltaroshlikka zid bo’lgan satirani olib kirgan.
Mark Ivanov ham turli materiallarda ishlagan, u animalist sifatida maydonga
chiqqan, ammo juda iste’dodli haykaltarosh. U bezakli haykallar ham ishlagan. Uning eng
yaxshi ishlari “Kashtachi qiz” (yog’och1964), vatan urushi qatnashchisi, jangda
ko’zi ko’r bo’lib qolgan
M.Makarovning portret haykallari alohida ahloqiy soflik va lirizm bilan to’la.
O’zbekiston monumental va dastgohli haykaltaroshligi rivojiga muhim hissa
qo’shgan haykaltaroshlardan yana biri V. Klevantsevdir. U portret janrida va
kompozitsiyali keramikada muvaffaqiyatli ishladi (“Dugonalar” 1963, “Qo’riq yerlik ayol” 1964). Muallif ayniqsa janrli va loydan bo’rttirib ishlangan haykallarni
yaratgan. 1967-yilda muallif Marg’ilon shahri uchun betondan quyilgan aktrisa
Nurxon haykalini yaratdi, bu ayol inqilob dushmanlari tomonidan 1920-yillarda
o’ldirilgan. Bu haykaldagi figuralarning erkin harakatida, ko’ylakning burmalari
dinamik ritmida o’zbek ayolining ozodlikka chiqish g’oyasi gavdalangan. Bu g’oya
ayniqsa haykalning profil ko’rinishida qabul qilinadi. Klevantsevning yana bir muhim asario’zbek xalq shoiri Ergash Jumanbulbul o ’g’lining byustidir (toblangan mis
1972).
O’zbekistonda 1951-yildan Nikos Feodoridis ishlay boshladi. U Afinadagi
rassomlik institutida (1947-1948), keyin Parij rassonlik Akademiyasida (1949) tahsil olgan, Afinadagi gerk keramist ustalaridan ko’p narsalarni o’rgandi. U Mayolning, Rodenning, Despionning ta’sirini o’zida sezdi va aynan O’zbekistonda o’z iste’dodini ko’rsata oldi. Uning eng yaxshi asari “Qo’shiq” 1952-yil bronzadan ishlangan, o’zbek
doirachi qizining haykali. Muallif barcha plastik ifodali xususiyatlarni yaxshilab
o’ylab ishlagan. Feodoridis lirik portret ustasi sifatida tanildi. (“Qizim portreti”,
“Gretsiyalik qiz” 1964-yil glazurlangan keramika) va o’tkir psixologik plastikada
ishlangan “Ona” haykali 1964-yil gips. 1960-yillarning o’rtalarida Feodoridis Hamza haykali ustida ish boshladi, uni Toshkentga o’rnatishmoqchi edi. Loyihaning asosiy qismiga nafis ishlangan relyeflar kirgan, ular O ’zbekistonda Sovet hukumatining tuzilishi davri voqealarini tasvirlagan.Feodoridis yaratgan keramik
bezakli idishlarda bo’yoqlarning uyg’unligi odamni o’ziga jalb etadi, o’zbek tabiiy motivlari va syujetlariga xos.
1960-yillarning ikkinchi yarmi 1970-yillarning boshida
o’zbek haykaltaroshlarining jamoasi kengaydi. Toshkentdan tashqari Samarqand, Nukus, Qo’qon, Andijonda haykaltaroshlar faol ijod etishdi. Samarqandda iste’dodli haykaltaroshlardan: N. Bandzeladze, V. Degtyarev, E. Aliyev, A. Djishiashvili.Repin nomli Leningrad institutidan chiqqan R. Avakyan monumental va dastgohli plastikaning muhim vazifalarini ishonchli hal qiladi. 1967-yilda u Kaptsan bilan birga Farg’ona uchun partizanlar haykalini ishladi. Andijonda T. Mahmudov bilan birga
vatan urushida halok bo’lgan askarlar haykali ansamblini yaratdi (1968).
Farg’onadagi haykal g’oyasi haykalning plastik yechimida, patetik ishora orqali
qahramonlar xotirasini yod olishga undaydi, klassik akademik vositalardan
qo’llanilgan. Andijondagi haykalda esa figura yaxlitligini tasdiqlovchi hajmlarni
kattalashtiruvchi umumiylikni ko’ramiz.
1972-yilda Toshkentda O’zbekistonning qahramon komsomollariga haykal
o’rnatilgan (mualliflar Ahmedov, Kiselev, Y. I. Klenitskiy). Haykalning markaziy
figurasi, jangda halok bo’layotgan komsomol obrazi sovet yoshlarining Vatan
dushmanlari bilan urushdagi g’alabasini aks ettirgan.
Keyingi yillarda bajarilgan memorial va tarixiy haykallarning, bezakli
pannolarning qadr-qimmati arxitektura bilan bog’ liqligida.
Ular P. Ivanov,
M. Musaboyev,
A. Ahmedov,
R. Avakyan,
V. Degtyarevlar
tomonidan
yaratilgan. Haykallar arxitektor bilan kelishilmasdan, mavjud bo’lgan ansambl va
binolarga qo’shimcha ishlangan. Shahar va qishloqlardagi ko’plab haykallar xalqning
o’sib kelayotgan estetik didiga javob bermaydi, eskirgan. Toshkent, Samarqand,
Andijon, Navoiydagi yangi qurilishlarning kengayishi bilan, davr haykaltaroshlar,
me’morlar oldiga ijodiy hamkorlik g’oyasini qo’yadi. Aynan u o’zbek monumental,
bezakli va dastgohli haykaltaroshligining keying rivojiga yangi yo’llarni ochib
beradi. 1960-yillardan boshlab
O’zbekiston haykaltaroshligida realistik uslub
an’analari tobora mukammalashib, badiiy obrazning shaklu shamoyil darajasi ijobiy
sifat tomonga siljidi. Tajribali mutaxassislar sonining ko’payishi soha rivoji uchun
muhim ijodiy poydevorni vujudga keltirdi. Kuchli maktab asosiga tayanuvchi bu
poydevor uni jiddiy san’at sifatida namoyon bo’lishida katta o’rin egalladi.
1970-1980-yillar ijodiy rivojlanishning muhim bosqichi sifatida izohlanadi.
Zero, 1970-yilning o’rtalarida respublikada dastgohli haykaltaroshlik g’oyat faol
yo’nalishdagi bosqichni boshidan kechirdi, uning o’ziga xos tomonlari mustaqil
rivojlandi. Mazkur bosqich asosiy ikki omil - ijodiy rag’batlantirish va ijodiy kuch-
imkoniyatlar doirasining kengayishi ta’sirida yuzaga keldi.
Birinchi: ijodiy rag’batlantiruvchi omillar - sobiq sovet partiyasining XX
syezdidan keyin ijtimoiy hayotga yangi rag’bat ruhini olib kirilishi, ijtimoiy
rivojlanishning umumiy holatini ko’tarilishi va yangilanishi san’atning barcha turlari,
jumladan haykaltaroshlikda ham muhim yangilanish va faollashish imkonini berdi.
O’zbek dastgohli haykaltaroshligi ham bu imkoniyatlardan oziqlandi. Ko’plab
haykaltaroshlarning ijodiy ustaxona bilan ta’minlanishi ularning imkoniyatini yanada jadallashtirishga zamin bo’ldi. Hatto kun tartibiga haykaltaroshlik sohasiga atab muzeylar tashkil etish tog’risida savollar qo’yila boshlandi. Mazkur masalalarning amaliy yechimi ijodiy rag’batlantiruvchi omil sifatida soha rivojini tezlashtirdi. 1970-
yillarda O’ zbekiston haykaltaroshligi oldida ijtimoiy hayotning badiiy yechimi bilan bog’liq vazifalar ko’lami kengaydi. Dastgohli haykallarni ijtimoiy hayotga muvofiq ishlatish, muzey va badiiy ko’rgazmalarga xizmat qilishning madaniy doirasi kengaydi.
Rassom Lorenso Kuinn sunami va tornado butun Tailandni vayronaga aylantirganini o'z ko'zi bilan ko'rgandan so'ng bu haykal paydo bo'ldi. Kuchli taassurot ostida qolgan rassom bir necha yil davomida tabiatning barcha kuch-qudratini ifodalovchi haykallar turkumini yaratdi.
Havoda muallaq turgan kran. Xayoliy va g'ayrioddiy bu san'at asari Buyuk Britaniyada joylashgan.
Qohira xalqaro aeroportiga yetib kelgan ko'pchilik bu qiziqarli art-ob'yektni kuzatishi mumkin. Ushbu asarni unchalik mashhur bo'lmagan va hozirgi paytda faqat o'z vatanida tanilgan Smaban Abbas yaratgan.
Bir-biriga payvandlangan ikkita yuk mashinalaridan yaratilgan qiziqarli va o'ziga xos asar 2007 yilda jamoatchilikka namoyish etilgan. Balandligi 14 metr bu installyatsiyani Mayk Ross yaratdi.
Xartumida turib, havoda muvozanatini saqlaydigan bu fil Fransiyaning Fontenblo saroyida joylashtirilgan. Haykal Daniel Friman tomonidan yaratilgan.
Ushbu binoga qarab, u havoda muallaq turgandek va asfaltning kichik qismi orqaga tashlangandek tuyuladi.
Aleks Chinnek nafaqat teskari ko'rinadigan uyni, balki asfaltga o'ralib teskari osilgan mashinani ham yaratdi.
Binodan sug'urib olingan xona Fransiya shaharchasidagi maydon ustida parvozda. Argentinalik rassom Leandro Erlix o'z ijodi bilan tomoshabinlarni doimiy ravishda hayratga solib kelmoqda.
Samoga uchadigan mashinalar konstruksiyasini Djerri Djuda yaratdi.
Aslida bu asarda qimmat markali Porsche, Carrera va Coupe kabi haqiqiy avtomobillar ishtirok etgan. Mashinalar 25 metrli shpil(langar)larga biriktirilgan.
Muvozanatlashtirilgan shoh durdonalarini yaratgan taniqli haykaltarosh Yeji Kendzerning asarlarini dunyoning istalgan nuqtasida topish mumkin.
Polshalik haykaltarosh Yeji Kendzer yaratgan ushbu haykallarning kuchli shamolda ham tebranmasdan sokin turishi hozirgacha ko'pchilik uchun sir bo'lib qolmoqda.
|
