Mavzu: Magmatik tog’ jinslari Reja




Download 27.67 Kb.
bet3/3
Sana14.05.2023
Hajmi27.67 Kb.
#59482
1   2   3
Bog'liq
Magmatik tog’ jinslari
Mavzu Ko’pburchak bilan tanishtirish. Maqsad, 04-21 SST Ummatova Elnora Kaxramanovna, 1. Darslikda keltirilgan fizik atamalarni, qonunlarni, qoidalarn, Xalqaro savdo, 5 sinf 14 mavzu Litosfera Tog\' jinslari eduportal uz, СИРДАРЁ — копия, O‘zbekistonda siyosiy islohotlarning boshlanishi hamda demakratik davlat boshqaruvining o‘rnatilishi, 5.3. Egri chiziqli integral, shartnoma, D rahimov, R. T. Xo‘jaqulov, O. T. Hasanova mehnat muhofazasi va, ......., Kriptografiya 2 mustaqil ish, yuzi 2024, 2274-Текст статьи-6275-1-10-20230418
Pegmatitlar hosil qiluvchi protsesslar magmatikmassivlaming ustki chekka qismlarida va shu massivlar juda katta chuqurliklarda (Yer yuzidan bir necha kilometr pastda) awal kristallangan jinslar bilan reaksiyaga kirisha oladigan yengil-uchuvchan komponentlaming magmada erigan holatda saqlanib qolishiga yordam beruvchi tashqi yuqori bosim sharoitlarida sodir bo‘ladi. Pegmatitlar geologik jism sifatida1 juda yirik kristallangan mineral agregatlari bilan xarakterlanadigan tomirlar yoki noto4g4ri shaklli uyumlar, ba’zan shtoklar bo4lib topiladi. Tomirsimon jinslaming qalinligi ko4pincha bir necha metrgacha etadi, uzunligi esa o4nlab, kamroq yuzlab metrgacha kuzatiladi. 1 Pegmatit haqidagi bunday tushimchani mutlaqo strulcturaga oid bo‘lgan bir-biri bilan qonuniy, shu bilan birga muayyan miqdoriy nisbatlarda bo1 lib o ‘sishgan (styozuvli granit”. tkyaxudiy toshi”) “pegmatit” termini bilan almashtirib yuborish yaramaydi.. Bu kabi jinslar asosan granit pegmatitlarda kcng tarqalgan. 116 Ko‘p hollarda pegmatit jismlar ona intruziv jinslaming orasida, ba’zan esa tomirsimon jismlar boMib intruziv massivlari atrofida jinslar orasida yotadi. Pegmatitlar juda xilma-xil tarkibli o‘ta asos jinslardan boshlab, to nordon jinslargacha boMgan intruziv jinslar orasida uchrashini ko‘rsatib o‘tish lozim. Lekin pegmatitlar nordon va ishqor jinslarda ko‘proq tarqalgan boMadi. Asos jins pegmatitlari amaliy ahamiyatga ega emas. Pegmatitlar tarkibiga ko‘ra ona jinslardan uncha ko‘p farq qilmaydi - ulaming ko‘pchiligi ham o'sha jins tashkil etuvchi minerallardan iborat. Faqat ikkinchi darajali (miqdoriga kocra) minerallar; tarkibida qimmatli nodir kimyoviy elementlari boMganligi uchun tarkibiga ko‘ra muhim farq qiladi; ko'pincha tarkibida yengil-uchuvchan komponentlari bor minerallar bilan bir assotsiatsiyada topiladi. Bu pegmatitlaming hamma tipida emas, albatta. Masalan, granit pegmatitlarda asosiy jins hosil qiluvchi minerallarga (dala shpatlari, kvars, slyudalarga) qo4shimcha sifatida ftor va bor birikmalari (topaz, turmalin), berilliy minerallari (berill), litiy mnerallari (litiyli slyuda), ba’zan siyrak yer elementlari, niobiy, tantal, qalayi, volfrm va boshqa elementlar minerallari shular qatoriga kiradi. Juda ko‘p pegmatit jismlarda zonal (yoM-yoM) tuzilish bilan birga undagi minerallaming birmuncha qonuniy ravishda uchrashi kuzatiladi. Masalan, Uraldagi Murzinka rayoni pegmatitlarida (51-rasm) granitlar bilan kontakt tomonidagi tashqi zona och rangli mayda donador jinslardan (aplitdan) tashkil topgan. Tomiming markazga yaqin qismida ular “yozuvli granit” (bir -biri bilan qonuniy o'sishgan kvars va dala shpatlari) zonasi bilan almashinadi. Bundan keyin dala shpatlari bilan kvarsning yirik kristallangan massalaridan iborat zona keladi. Pegmatit tomirlaming markaz qismida bo‘shliqlari (“zanorishi” uyalar) boMib, ularning devorlari tog‘ xrustali, topaz va boshqa qimmat baho toshlaming to‘g‘ri tuzilgan yirik kristallari druzalari bilan qoplangan boMadi. 117 Pegmatitlar intruzivning yon atrofidagi, ayniqsa ishqorlarga (MgO, CaO) boy jinslarga qarab borgan paytlarda, ulaming mineral tarkibi ona jinslar iehida yotgan pegmatitlar tarkibidan ancha farq qiladi. Minerallar paragenezisi bunday paytlarda yon jinslar bilan eritmalaming o‘zaro ta’siri natijasida yuz beradigan reaksiyalaming aktiv bolishidan dalolat beradi. Minerallaming shunday assotsiatsiyalari borki, ulaming tarkibida faqat magmaga xos elementlargina (Si, Al, ishqor va boshqa elementlar) emas, balki yon jinslar elementlari (MgO va CaO) ham ishtirok etadi. Yon jinslarining o‘zi ham pegmatitlar bilan bo'lgan kontaktda butunlay o'zgarib ketadi. Pegmatitlaming bunday turi A.Y.Fersman klassifikatsiyasi bo‘yicha “chalkash chiziqli” pegmatitlar qatoriga kiradi va yuqorida ко‘rib olilgan “toza chiziqli pegmatitlardan” farq qiladi. Pegmatitlaming paydo boiishi masalasini butunlay hal qilingan deb boiadi. A.Y.Fersman ulami yengil uchuvchan birikmalar bilan boyigan erib turgan qoldiq qotishmaning kristallanish mahsuloti deb qaragan edi. Keyingi vaqtlarda A.N.Zavaritskiy fizik-kimyoviy mulohazalarga asosan minerallaming yirik kristallari, magmalaming kristallanishi protsessida hosil boiib, magmatik qoldiqda to'planayotgan gazlar ta’sirida ona jinslaming qayta kristallanishi yo‘li bilan yuzaga kelishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Biroq pegmatitlar bunday hollarda haqiqiy magmatik protsessining oxirlarida hosil boiib, chuqurlik magmatik jinslari bilan gidrotermal ruda konlari orasidagi oraliq o'rinni egallaydi. 3. Pnevmatolit — gidrotermal protsesslar aslini olgandhaqiqatan ham so‘nggi magmatik, ya’ni chuqurlik massivida magmaning asosiy kristallanish protsessi tugaganidan so‘ng sodir boladigan protsesslardir. Pnevmatoliz (grekcha “pnevma” - gaz demakdir) hodisasi yengil uchuvchan komponentlar bilan to'yingan qaynoq erib turgan qotishmalaming pasaygan tashqi bosim sharoitlarida kristallanishi sababli yuz berishi mumkin. Buning natijasida malum paytda katta ichki bosim ta’sirida qaynash sodir boiib, 118 awal ajralib chiqqan minerallari bo‘lgan qoldiq suyuqlik gazga aylanadi va moddalar dissillyasiyasi (tabiiy haydalishi) yuz beradi. Bu xil protsesslar magma juda katta yoki o‘rtacha chuqurliklarda qotgandagina sodir bo'ladi. Bunday vaqtlarda yengil-uchuvchan birikmalar yon jinslar tomon harakat qilib, ularga kimyoviy ta’sir ko‘rsatadi va kontakt metamorfizmi deb yuritiluvchi protsessi yuzaga keltiradi. Shuning bilan birga eritma singib boraltgan yon jinslarda (yuqori qismida) kimyoviy reaksiyalar sodir boiadi. Metamorfizm darajasi va yuzaga kelgan mahsulotlaming tarkibi haroratdan ko‘ra, ko‘proq eritmaning kimyoviy aktivligiga va u bilan reaksiyaga kirishadigan jinslaming tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, magmatik jinslar bilan kontaktdagi jinslar orasida eng ko‘p intensiv o‘zgarishlar ohaktoshlar va boshqa orqali jinslarda yuz beradi. Bunday paylarda reaksiyalar natijasida metasomatoz deb ataluvchi kimyoviy almashinishlar yo‘Ii bilan asosan Ca, Fe, A1 va boshqa elementlaming silikatlaridan tarkib topgan skamlar hosil bo'ladi. Bulaming paydo boMishi uchun asosiy manba bo‘lib yon jinslar (ohaktoshlar, dolomitlar va boshqalar) bilan magmaning tarkibiy qismlari ishtirok qilganligi ulaming kimyoviy tarkibidan ko‘rinib turibdi. Olimlarimizning (A.N.Zavaritskiy va D.S.Koijinskiy) ko‘rsatishlaricha, bir vaqtning o£zida shu protsessning boshlanish davrigacha qot ib bo‘lgan intruziv jinslarda ham kontakt bo‘ylab o^zgarishlaming yuz berishi xarakterlidir. Shu bilan birga magmatik jins minerallari karbonat qatlamlardagi elementlardan (Sa, Mg) kelib qo‘shilganligini ko;rsatib turuvchi tarkibi yangidan hosil bo‘lgan jinslar bilan almashinadi. Skamlar bilan bog‘liq ravishda ko4pincha yirik temir (Janubiy Uralda Magnit tog4) konlari, ba’zan volfram, molibden va ba’zan bir boshqa metallar konlari hosil bo‘ladi. Magma yer yuziga otilib chiqqanda juda ko‘p miqdorda yengil-uchuvchan birikmalarga atmosferaga ko‘tariladi. Biroq kotib qolgan lavaning darzlarida, vulkan kraterlari devorlarida va yon atrofidagi boshqa jinslarda ko'pincha ocsha chiqayotgan 119 mahsulotlardan tashkil topgan (sublimatsiya) sof tugMna oltingugurt, nashatir (novshadil), bor minerallari kabi minerallami ko‘rish mumkin. Metasomatik reaksiyalar ham sodir boMishi mumkin, lekin ular yuqoridagiga qaraganda ancha kuchsiz boMadi1. Gidrotermal protsesslar chuqurlik sharoitlarda ustki jinslar bilan magmatik jinslar kontaktidan birmuncha uzoqda taraqqiy etadi. Qoldiq bug1 simon eritmalar magmaning koMarilishi natijasida magmatik ochaglar ustida уotgan jinslarda yuzaga kelgan darzliklar sistemasi bo‘yicha harakat qilib asta-sekin soviydi, suyuladi va keyinchalik issiq suvli eritma - gidrotermallarga aylanadi. Gidrotermal protsesslaming namoyon bo'lishi uchun eng qulay sharoitlar kichik va o‘rtacha chuqurliklarda (er yuzidan 3- 5 km gacha boMgan chuqurlikda) yaratiladi. Gidrotermal jinslaming ko‘pchiligi joylashgan oMin va genezisi jio‘atdan nordon intruziv jinslar (granitlar, granodioritlar va boshqa jinslar) bilan bogMiqdir. Eritmalaming sirkulyasiya doirasi magmatik ochaglaming ustki qismlaridan boshlanib ba’zan yer yuzigacha etadi. Yaqin o‘tmishda vulkanizm ro‘y bergan tumanlarda issiq suvli mineral buloqlar hozirgacha chiqib turadi va kremniyli сЬо‘ктсШаг bilan birga ancha ko‘p miqdorda Hg, Sb, As, Pb, Cu va- boshqa elementlaming oltingugurtli birikmalari yotqiziladi (Nevadada Stimbot-Springe, Kalifomiyada Slfor-Benk va boshqalar). Gidrotermal eritmalar magmatik ochaglardan yer yuzi tomon uzoqlasha borgan sari sekin-asta kislorod bilan boyib boruvchi muhitga duch keladi; bunda shunga mos ravishda tashqi bosim pasayadi; harorat tahminan 400° dan bir necha o‘n gradusgacha kamayadi. Bu faktorlar tabiiyki, kimyoviy reaksiyalaming borishiga va gidrotermal jinslaming mineral tarkibiga o4z ta’sirini ko‘rsatadi. Minerallar biror assotsiatsiyalarining ko‘proq 1 Mineral hosil qiluvchi shu protsesslaming xammasini pnevmatolitik protsessning o kzi deb bolm aydi albatta, chunki ular juda past tashqi bosim sharoitlarida yuz beradi. 120 bolishiga qarab minerallar yuqori, - o‘rtacha - va past haroratli mahsulotlarga shartli ravishda bolinadi. Bu yuqori haroratli jinslar orasida past harorat kristallanadigan mineral assotsiatsiyalarining uchrashi mumkin emas degan ma’noni bildirmaydi, albatta. Hattoki pegmatitlar bilan kontakt - metamorfik jinslarda ham doimo past haroratda gidrotermal yol bilan hosil boigan minerallar uchraydi. Ular esa o‘sha yuqori haroratda boshlangan mineral hosil qiluvehi protsessning so'ngi stadiyalari haqidagi guvohlik beradi. Gidrotermal eritmalar balki juda uzoq vaqtlar - magmatik ochagning butun harakat davri davomida paydo bo‘ladi. Bir butun rudali regionni hosil qiluvehi xilma-xil konlaming birbiriga rudali regionni hosil qiluvehi xilma-xil konlaming birbiriga boigan munobatlarini tekshirishdan to4plangan malumotlaming analiziga asoslanib S.S.Smirnov, rudali eritmalar darz-yoriqlar hosil qiluvehi protsesslaming bir necha bor takrorlanishi bilan bogiiq ravishda o‘xtin-o‘xtin harakat qiladi, degan xulosaga keladi. Avvalgi minerallanish stadiyalaridagi keyingi minerallanish stadiyasi belgilarining uchrashi shundan dalolat beradi. Mineral jismlaming shakli ular toldirayotgan boliq qiyofasi bilan qisman eritmalar sirkulyasiya qilayotgan tog4 jinslar tarkibiga bogiiq. Agar dara-yoriqlami gidrotennal eritma toldirsa, uzilib-uzilib yotuvchi tomirlar hosil boiadi, ulaming ildizi ba’zan magmatik massivlaming ustki qismida yotadi. Mayda kovak va bo'shliqlami toldirgan paytda xol-xol boiib joylashgan minerallar paydo boiadi. Eritma ocz yolida osonlikcha kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi jinslar (masalan, ohaktoshlar) bilan to'qish kelsa, u holda ko‘pincha noto‘g‘ri shakllarda bshlib topiladigan metasomatik uyumlar yuzaga keladi. Agar eritmalar ken ochiq bo'shliqqa to‘satdan tushib qolsa, u holda bosimning keskin pasayib ketishi natijasida erituvchi (suv) juda ko'p buglanib, buning natijasida eritma boshlanglch davrda o‘ta to'yinadi va undan kolloid massalar cho'kadi. Haqiqatdan ham metakolloid hosil bolish belgilari 121 temir devorlarida ayniqsa shu protsesslar uncha chuqur bo4lmagan intruzivlar bilan bog4liq ravishda yuz bergan paytlarda tez-tez uchrab turadi. Devorlari xilma-xil kristallar druzalari bilan qoplangan bo'shliqlar ham keng tarqalgan. Gidrotermal konlarning mineral tarkibi juda ham turlicha boiadi. Tomirlar juda ko4p paytlarda kvars massasidan iborat bo4lib, har xil minerallami, hammadan ko4proq metallar sulfidlari uyumlarini o4z ichiga oladi. Nodir metallar (W, Mo, Sn, Bi, Sb, As, Hg qisman Ni, Co), rangli metallar (Cu, Pb, Zn asl metallaming) (Au bilan Ag) asosiy massasini, shuningdek radioaktiv metallarining (U, Ra, Th) g‘am shu gidrotermal konlardan qazib olinishini ko4rsatib o‘tish lozim.
Download 27.67 Kb.
1   2   3




Download 27.67 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Mavzu: Magmatik tog’ jinslari Reja

Download 27.67 Kb.