Irodaning axloqiyligi hayot va faoliyatda iroda kuchi, uning mustaqilligiga
ijobiy yoki salbiy baho berganda qanday to’sqinlik va qiyinchiliklar bartaraf
qilinganligini nazarda tutish bilangina cheklanib qolmay, asosan kishining axloqiy
qiyofasi irodaviy harakatlarda qanchalik ifodalanishi, biron odamning irodasi
naqadar axlohiy ekanligi ham nazarda tutiladi.
Irodaning axloqiyligi deganda odatda kishi o’z oldiga qanday maqsadlar
qo’yilishi, bu maqsadlarga qanday vositalar bilan erishishi, irodaviy intilishlar
(xohishlar) qanday mayllar tufayli kelib chiqishi va ma'lum bir qarorga kelishida
qanday tamoyillarga amal qilishni nazarda tutamiz.
Irodaviy harakatlarda kishining axloqiy xislatlari namoyon bo’lsa, iroda kuchi
ijobiy ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Ikkinchidan, kishilarning axloqiy hislarlari
haqida fikr yuritilganda aytilgan so’zlarni emas, balki ularning ma'naviy qiyofasini
ko’rsatadigan irodaviy harakatlarni nazarda tutamiz. Shuning uchun kuchli
irodaning mardlik, o’zini tuta bilish, sabot-matonat, chidam va jasurlik kabi
xususiyatlari irodaning axloqiy sifatlari deb hisoblaymiz.
Kishi biror qarorga kelishda o’z qarori va harakatlari uchun axloqiy
mas'uliyat sezsa, uning irodasi axloqiy hisoblanadi.
Kishining
chinakam
axloqiyligi
ma'naviy
qiyofasi,
so’zida
va
muhokamalarida emas, balki faoliyatida, ishida va asosan mehnatda, ya'ni
mehnatga va ishning o’ziga mehr qo’yishida namoyon bo’ladi.
O’zining intilish (mayllarida), qaror va harakatlarida har doim axloq
tamoyillariga amal qiladigan kishilarni axloqli kishilar deb ataymiz.
Irodaviy xulq-atvorning ontogenetik xususiyatlari va shaxsning irodaviy
sifatlari rivojlanishi.
Ota-onalar farzandlari intizomli, mas'uliyatli va maqsadli bo'lishlarini orzu
qilishadi. Bu juda qiyin vazifa, chunki bolalarning aksariyati narsalarni qanday
oxiriga etkazishni bilishmaydi, bezovtalanishadi, va'dalarini bajarmaydilar. Buning
uchun xarakterning kuchli irodasini talab qiladi. Vasiyat - bu hayot davomida
shakllanadigan va meros qilib olinmagan shaxsiyat sifati.
Bolalarning mustaqil, tirishqoq, qiyinchiliklarga tayyor bo'lishlari uchun
ularda kuchli irodali fazilatlarni shakllantirish muhimdir. Bolalarning irodasini
oshirish - bu oilaviy tarbiyaning muhim maqsadi. Iroda rivojlanishida quyidagi
omillar eng muhimdir:
Rivojlantirish va tarbiyalash texnikasi bola yashaydigan sharoitlar
Iroda namoyon bo'lishi: nimani izlash kerak?:
Kichkintoylarning ixtiyoriy namoyon bo'lishi quyidagilarda aks etadi.
Maqsad sari intilish
Maqsadlarni saqlab qolish, hatto bola chalg'itsa ham
Bola qanday kutishni biladi
Kichkintoy o'z maqsadiga erishish uchun to'siqlarni engib chiqadi
Bolalikda irodani tarbiyalash vazifalari:
Har qanday yoshdagi bolalarning irodasini tarbiyalash va rivojlantirishning
maqsadi shaxsiy fazilatlarni rivojlantirishdir:
Qattiqqo'llik qat'iyat mustaqillik chidamlilik intizom qat'iyat bashorat va
o'jarlik bilan kurashish
Bolalarning irodasini tarbiyalashni qachon boshlash kerak?:
Vasiyatni tarbiyalash chaqaloqning erta yoshidan boshlanishi kerak.
Kichkintoyning irodasini tarbiyalashda kattalarning aniqligi katta ahamiyatga ega.
Bolaning ixtiyoriy xususiyatlarining shakllanishi, bola bunday harakatlarga qodir
bo'lganida aytilishi mumkin:
Qiyinchiliklarni engish u bajarishni istagan harakatlarni emas, balki bajarilishi
kerak bo'lgan narsalarni bajarish
Bolalarda irodani tarbiyalash eng yaxshi quyidagi shakllarda amalga
oshiriladi:
Mehnat faoliyati o'yin.
Ushbu turdagi tadbirlar davomida bolalar boshqalar uchun nimadir qilishadi,
jamoaga va o'yin qoidalariga bo'ysunishadi. Bu chaqaloqning ixtiyoriy fazilatlarini
muvaffaqiyatli shakllantirish uchun asosdir.
Kuchli irodali shaxsni tarbiyalash xususiyatlari:
Ko'pgina kattalar yosh bolalar qanday qilib, qanday tushunishmasligini
tushunishmaydi.
Ota-onalar
o'zlarining
xatti-harakatlari
uchun
javobgar
bo'lishlarini talab qilmaydi. Bu bolalarni tarbiyalashda noto'g'ri yondashuv. Bola
unga qaratilgan nutqni tushunishni boshlaganda, uning yoshiga va individual
xususiyatlariga muvofiq talablarni qo'yishi mumkin va kerak. Siz bola va
kattalarning xohishini taqqoslay olmaysiz.
Muhim! Agar kattalar bola uchun uning muammolarini hal qilishga
odatlangan bo'lsa, u bir vaqtning o'zida hech qanday kuch sarflamaydi, shunda
kuchli iroda va qat'iy e'tiqodli odam hech qachon undan chiqmaydi.
Bolalarda ifoda etilgan iroda tarbiyasi bilan bir qatorda aql va qobiliyatlarning
rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Bolaning irodasini shakllantirish, ota-
onalar bunday qo'shimcha funktsiyalarni rivojlantiradilar:
Miyani
faollashtiring
chaqaloqning
xotirasini
yaxshilash
diqqatni
rivojlantirish aqliy ish faoliyatini yaxshilash. Maktabda irodasi kuchli bolalar
yanada muvaffaqiyatli bo'lishadi
Kichkintoylar hayotining birinchi yilidagi iroda kuchi:
Vasiyat paydo bo'lishining dastlabki belgilari uch oylik bolalarda, ularning
tovushlarini tinglash uchun shitirlashlarga tegganda kuzatiladi. Har bir bolada o'z
xohish-irodasi turlicha namoyon bo'ladi: ba'zilarini biron narsa qilishga ishontirish
oson, boshqalari esa qiyin. Bu farq asab tizimining xususiyatlari va
xususiyatlarining farqlanishiga bog'liq. Ota-onalar o'zlarining ezilgan irodasini
tarbiyalashda individual yondashuvni qanday topishni o'rganishlari kerak.
Hayotning ikkinchi yilidagi chaqaloqlarda iroda kuchi:
Ikki yoshga kelib, muhim bir fazilat shakllanadi - o'z-o'zini mahorat. Bu
chaqaloq hissiyotlarni qanday qilib tiyishni bilishini, ota-onalarning iltimosiga
binoan yangi o'yinchoqlar sotib olishdan bosh tortganida o'zini namoyon qiladi.
Bola buning zarurligini anglamaydi, lekin buni kattalarga bo'ysunmaslik qo'rquvi
yoki aybdorlik hissi bilan amalga oshiradi. Agar ota-onalar bolalarga o'zini tutish
normalari to'g'risida tushunarli va do'stona munosabatda bo'lishsa, o'zini o'zi
boshqarish irodasiga kiradi.
Uchinchi yoshdagi bolalarda ixtiyoriy fazilatlar:
Uch yoshga kelib, bolalarning xatti-harakati hali ham hissiyotlarga bog'liq.
Ular biron bir ish uchun motivatsiyani tushunishmaydi. Kattalar yaxshi ishlarni
shaxsiy manfaatlar uchun qilish kerak emas, balki yaxshi inson bo'lish uchun
aytishlari kerak. Bolalarni yaxshi ishlarga undang. Bunday harakatlarni faqat pul
evaziga amalga oshirish istagining oldini olish uchun buni tez-tez qilmaslik kerak.
Moddiy rag'batlantirish majburiy emas. Ko'pgina bolalar uchun kattalar tomonidan
ma'naviy qo'llab-quvvatlash eng yaxshi mukofot va rag'batdir. Sovg'a olishdan
ko'ra, ular uchun yaxshi so'z eshitish muhimroqdir. Agar bola hech narsa qila
olmasa, ota-onalar unga qiyinchiliklarni engishga yordam berishlari kerak.
To'rtinchi yilda iroda namoyon bo'lishining xususiyatlari:
To'rt yoshga kelib, bolalarda ixtiyoriy fazilatlar ancha shakllanadi. Ular
quyidagilarda namoyon bo'ladi:
Bola o'z xatti-harakatlarini boshqarishga qodir bola "mumkin emas" va
"mumkin" so'zlarini tushunadi
Ushbu yoshdagi bolalar katta nazorat va yordam va yordamga muhtoj. Istakni
yanada rivojlantirish uchun bolaga mustaqillikni namoyish etishga imkon bering.
Bolalarda irodali fazilatlarni tarbiyalash qoidalari:
Kuningizni aniq o'tkazing bolani tarbiyalash jarayonida yagona talablarga
rioya qilish chaqaloq bilan halol bo'ling bolangizga o'z his-tuyg'ularini qaytarishga,
qo'rquvni, og'riqni, xafagarchilikni engishga o'rgating kattalar bola o'rniga hamma
narsani qilishlari shart emas. Mustaqillikni tarbiyalang bola o'sib ulg'aygan sayin,
unga bo'lgan talablarni murakkablashtiradi
Psixolog tavsiyalari: bolaning irodasini tarbiyalashda muhim qoidalar:
Bolalarda o'ziga bo'lgan ishonchni rivojlantirish yoqimli va yoqimsiz
maqsadlarni farqlashni o'rganing. Yoqimli maqsadlarga erishish osonroq. Agar
to'siqlarni engib o'tish zarur bo'lsa, unda ko'proq iroda talab qilinadi. bolalarni
bag'rikeng bo'lishga o'rgating. Ba'zi holatlarda siz kutishga qodir bo'lishingiz
kerakligini tushuntiring Muvaffaqiyatsizlikning foydasini aytib bering. Kichkintoy
bilan birgalikda uning xatolarini tahlil qiling irodani tarbiyalash uchun o'zingizning
misolingizdan foydalaning: onam vazn yo'qotayotganda iroda ko'rsatishi mumkin,
va dadam mashq paytida bolalarni biror narsani zo'rlik bilan qilishga
majburlamang. Bolaning jinsiga e'tibor bermang. Irodali kuchning kuchi bolaning
jinsi bilan bog'liq emas! adabiy qahramonlardan namuna sifatida foydalanib,
bolangizga maqsadlaringizga erishish qanchalik yoqimli ekanligini ko'rsating bola
bilan temperament muolajalarini o'tkazish. U chidamlilik va erkinlikni yaxshi
o'rgatadi. Bolalarni odob-axloq qoidalariga rioya qilishga undang. Jamiyatdagi
xulq-atvor ko'nikmalari iroda namoyon bo'lishi bilan chambarchas bog'liq. Biz
o'ynash orqali bolaning irodasini tarbiyalaymiz:
| 