|
Mavzu: Uglevodlarning tabiiy manbaalari (tabiiy gaz) va ulardan qazib olinadigan asosiy maxsulotlar. Reja
|
| bet | 7/8 | | Sana | 22.01.2023 | | Hajmi | 50.56 Kb. | | #38947 |
Bog'liq Mavzu Uglevodlarning tabiiy manbaalari (tabiiy gaz) va ulardan patent, 1-Mustaqil ish bajarilish muddati, C#da windows ilovalar yaratish Button komponentasi, talim tizimida innovatsion texnologiyalar, erkaklar-shimi-andozasi, 2-Mustaqil ta\'lim, Презентация1, BMI prezentatsiya Adomboyev U., el 1, ccc, Виктор Владимирович Виноградов - лингвист-русист и литературовед,, Ramus lab, 2 5282928409666659390, 8-sinif 4-nsh Qishloq xo’jaligi mahsulotlari.
Qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan jami mahsulotlar organik birikmalarning asosiy manbayi hisoblanadi.O‘zbekiston paxta, xom ipak, lub ekinlar, qorako‘l va guruch yetishtirishda dunyoda yetakchi o‘rinlarda turadi.Paxta tolasining 90—92 % ini kletchatka (sellyuloza) moddasi, donlarining 65—75 % ini kraxmal, qandlavlagining asosini saxaroza tashkil etadi.Yetishtirilayotgan poliz ekinlari, bog‘dorchilik mevalari tarkibida organic kislotalar, uglevodlar, vitaminlar va boshqa organik birikmalar mavjud. Masalan, olmada olma kislota,limonda limon kislota bilan limonen terpen uglevodorodi, uzumda— glukoza, uzum kislota va boshqa moddalar bor. Tabiiy gazlar, er qobig'idagi tog 'jinslarining tog' jinslarining tog 'jinslarini to'ldiradigan tabiiy gazlar va gazsimon gazlarning tabiiy aralashmasidir. Ushbu birikmalar Yerning qalinligidagi yuqori chuqurlikdagi organik moddalarning gidrolizi natijasida hosil bo'ladi. Katta klasterlar shaklida erkin davlatda gaz, gaz kondensatlari va neft va gaz konlari mavjud.
Yonuvchan tabiiy gazlarning asosiy tarkibiy qismi CN₄ (metan - 98%), s grafi, propan (s graci - 0,8%), propan (s grofi₁₀ - 0,8%), pentan (s.fu - 0, 6%) . Yo'ldosh neft gazi erigan holatda moyning bir qismi bo'lib, u moyni yuzaga ko'targanda bosimning pasayishi tufayli ajralib turadi. Gaz bog'laydigan maydonlarda bir tonna moy 30 dan 300 kvadrat metrgacha bo'lgan. m gaz. Tabiiy uglevodorod manbalari organik sintez sanoati uchun qimmatbaho yonilg'i va xom ashyo hisoblanadi. Gaz gazni qayta ishlash korxonalariga kiradi (neft, past haroratli adblient, kondensatsiya va rektifikatsiya). U alohida tarkibiy qismlarga bo'linadi, ularning har biri ma'lum maqsadlar uchun ishlatiladi. Masalan, boshqa uglevodorodlarni, atsetilen, metanol, metanal, xloroform olish uchun asosiy xom ashyo bo'lgan metan sintez gazidan. Neft - bu asosan nofenik, kerosin va aromatik ugokratiya va aromatik uglevodorodlardan iborat murakkab aralashma. Neft tarkibiga asfaltli qatlonli moddalar, monou va tanqidli moddalar, miyuzans, tiofin, vodorod sulfidi, piridin, piridinlar, shuningdek boshqa moddalar kiradi. Neft-kimyoviy sintezning usullari yordamida 3000 dan ortiq turli xil mahsulotlar olinadi. etilen, benzen, propilen, dikil xlorid, stirropanol, ichak tolalari, bo'yoqlar, yuvish vositalari, dorilar, dorilar, dorilar, portlovchi moddalar va boshqalar. Gaz sanoati — yer bagʻridan tabiiy gaz chiqarish, qattiq va suyuq yoqilgʻilardan sunʼiy gaz olish, aholi va sanoat taʼminoti uchun quvurlardan gaz yuborish hamda gazdan kimyoviy mahsulotlar olish sanoati. Gazning asosiy turi yer bagrining 200—7000 m chuqurlikdagi gʻovak jinslarida boʻladigan yonuvchi tabiiy gazdir. Uning tarkibi metan (SN4)dan iborat. 1 m3 tabiiy gaz 8000—8500 kkal issiqlik beradi. Neft tarkibidan ajralgan gazlar ham boʻladi, ular neft konlaridan neft bilan birga chiqadi. Bunday gazlardan 10000 kkal/m3 gacha issiqlik ajraladi. Sunʼiy gazlar qattiq va suyuq yoqilgʻini termik yoʻl bilan qayta ishlash hamda koʻmirni yer ostida gazga aylantirish natijasida hosil qilinadi. Generator gazi, koks gazi kabilar sunʼiy gazlar hisoblanadi. Generator gazining 1 m3 1000—1050 kkal issiqlik beradi. Gaz yoqilgʻisi isteʼmolchilarga magistral gaz quvurlari, gazni maʼlum bosimda uzatadigan murakkab kompressor st-yalari va yer osti gaz omborlari vositasida yetkaziladi.
G. s. dastlab 18-asrning oxiri — 19-asr boshlarida Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya kabi davlatlarda toshkoʻmirdan olingan gazdan shaharni yoritish maqsadida foydalanish yoʻlga qoʻyilgandan boshlab shakllana boshladi. Keyinchalik 19-asrning 2-yarmida kumirdan gaz oluvchi qurilma — gaz generatori yaratildi. Bundan tashqari 20-asrning 20-y.larigacha neft gazlaridan ham foydalanib kelindi. Lekin bu davrgacha hali tabiiy gaz zaxiralari aniqlanmagan, ulardan foydalanilmas edi.
Tabiiy gaz zaxiralari topilgach, uning afzalliklari (boshqa yoqilgʻi turlariga nisbatan tabiiy gazni qazib olish osonligi va arzonligi, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishning qulayligi, mehnat sharoitini yengillatishi va b.) G. s.ning tez surʼatlar bilan taraqqiy etishiga olib keldi. Shuning uchun gaz konlarini topish va ularni ishga tushirish ishlariga katta ahamiyat berildi.
Dunyodagi gazning geologik zaxirasi 150—170 trillion m3 ga yetadi. Ammo uning mintaqalar boʻylab taqsimlanishi turlicha boʻlganligi bois G. s.ning dunyo mamlakatlardagi rivoji ham turlichadir.
Oʻzbekistonda tabiiy (neft bilan chiqadigan) gaz 1932 y.dan olina boshladi, lekin u vaqtda chiqarilgan tabiiy gazning miqdori juda ham oz edi (yiliga 0,7—3 mln. m3). Respublikada 50-y.lar oxirigacha gazning yaxshi oʻrganilgan zaxirasi 24 mln. m3 ni tashkil etgan boʻlsa, 60-y.larga kelib qator gaz konlarining ochilishi va ishga tushirilishi bilan bu sohada tub burilish yasaldi. 1962 y.ga kelib Gazli gaz-neft koninkng ochilishi bilan Oʻzbekistonda ulkan magistral gaz quvurlari yaratishga asos solindi (Jarqoq— Buxoro— Samarkand— Toshkent gazoprovodi; 1960, Buxoro — Ural gazoprovodi, 1963; Buxoro—Toshkent—Bishkek— Ol-maota gazoprovodi, 1965; Oʻrta Osiyo— Markaz gazoprovodi, 1967). 1968 y.ga kelib Oʻzbekistan konlaridan gaz tarqatadigan quvurlar uz. (Oʻrta Osiyo — Markaz gazoprovodini hisobga olma-ganda) 8500 km ga yetdi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, G. s.ni rivojlantirish sohasida ham islohotlar oʻtkazila boshladi. Neft va gaz sanoati hamda ular bilan bogʻliq barcha korxona, tashkilot, muassasalar yagona boshqaruvga birlashtirilib, "Oʻzbek-neftgaz" milliy korporatsiyam tashkil etildi. Mamlakatning yoqilgʻi mustaqilligiga erishish va eksport salohiyatini oshirish yoʻlida korporatsiya tomonidan bir qancha loyiha ishlari re-jalashtirildi. Hoz. vaktda Ustyurt, Buxoro — Xiva, jan.-gʻarbiy Hisor, Fargʻona, Surxondaryo kabi neft va gazga boy hududlarda 175 ta neft va gaz konlari ochilgan. Gaz qazib olish esa 2000 y.da 1990 y.dagiga nisbatan 1,37 barobar oshdi. Shoʻrtan gaz konidagi hozirgi mavjud imkoniyatlardan foydalanib sutkasiga bir necha oʻn t gacha suyuq gaz va yiliga bir necha ming t yuqori sifatli oltingugurt olish mumkin. G. s. tarmogʻidagi magistral gazoprovodlar tizimini kengaytirish, yangi yer osti gaz omborlarini yaratish, shuningdek mavjudlarini texnik jihozlash, qayta taʼmirlash ishlari jadal olib borilmokda. Maye, Gazli — Nukus, Paxtakor — Yangiyer — Toshkent gaz yoʻllari qurilishi nihoyasiga yetkazildi. Bu tarmoq Qoraqalpogʻiston va Xorazmni respublikaning oʻz gazi bilan taʼminlash imkoniyatini berdi (bungacha mazkur hudud Turkmanistondan gaz olgan). Hoz. mavjud gaz sanoati korxonalari yiliga 47 mlrd. m3 gazni qayta ishlash va 350—400 ming t oltingugurt ajratib olish imkoniyatiga ega. (yana q. Gaz ombori). 1999 y.da respublika G.s.da 55,6 mlrd. m3 gaz, shu jumladan 24,1 mln.m3 siqilgan gaz ishlab chiqarildi. Pear - bu o'simliklarning kelib chiqishi cho'kindi zoti. Ushbu modda yoqilg'i sifatida ishlatiladi (asosan issiqlik elektr stantsiyalari uchun), kimyoviy premerasiyalar (ko'plab organik moddalar sintezi uchun), fermer xo'jaliklaridagi antiseptik axlatxonada bog'dorchilik va sohalar uchun o'g'itning tarkibiy qismi. Xilema yuqori o'simliklarning matoidir, shunga ko'ra, suv va erigan ozuqalar tizimning ildizidan chiqib ketish, boshqa o'simlik organlari. Bu qon tomir o'tkaziladigan O’rmon xo’jaligi mahsulotlari bo‘lgan daraxtlarning yog‘och qismini maydalab
quruq haydash natijasida metil spirt (yog‘och spirt), aseton, sirka kislota, fenollar,
furfurol va boshqa organic birikmalar olinadi. O‘rmon atroflarida bitmas-tuganmas
boylikka ega bo‘lgan shifobaxsh o‘simliklar o‘sadi. Ularning bargi, guli,mevasi,
urug‘i, po‘stlog‘i va ildizlaridan dori-darmon sifatida foydalanishdan tashqari,
ulardan biologik aktiv organik birikmalar — efir moylari, yog‘lar, oqsillar,
uglevodlar, terpenlar, glikozidlar, alkaloidlar, vitaminlar ajratib olinadi.Organik
modda manbalariga hayvonot olami, suvosti o‘simliklari va hayvonlari ham kiradi.
Ulardan oqsillar, vitaminlar, azot va galoidli organik moddalar olinadi.
|
| |
