Mediakompitentlik tushunchasi va uni rivojlanishining nazariy asoslari

• Tayyorladi. M.M.Mo’minova

• Mavzu: Mediakompitentlik tushunchasi va uni rivojlanishining nazariy asoslari.

• REJA

• Media tushunchasining mazmun mohiyati.

• Mediata’limning rivojlanish jarayoni.

• Globallashuv sharoitida mediakompitentlikning o’rni va roli.

• Tayanch iboralar:

• Media, mediata’lim, mediasavodxonlik, kompitensiya, kompitentlik, mediakompitentlik.

Media tushunchasining mazmun mohiyati

• Media tushunchasining mazmun mohiyati

• Bugun biror bir soha yo`qki, axborot-kommunikasiya texnologiyalari kirib bormagan. Axborot texnologiyalarisiz hech qaysi sohani tasavvur etish qiyin. Shu jumladan, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishda ham u muhim omillardan biriga aylanmoqda. Shu sababli umumta`lim maktablari o`qituvchilarining ham mediakompitentligini rivojlantirish hozirgi davrning eng muhim masalalaridan biridir. Elektron aloqa vositalari, internet, sun’iy yo’ldoshlar aynan ommaviy axborot vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi pedagog hodimlarning tinmay o`z ustida ishlashini talab qilmoqda. Globallashuv jarayonida gazetalar, jurnallar, radio, televideniye, fotografiya, hujjatli va badiiy kino, axborot agentliklari, internet,global tarmoqdagi axborot resurslarining son jihatdan beqiyos o’sishi, sifat jihatdan sezilarli o’zgarishlar yuz bermoqda. Kompyuter, faks, “uyali” telefon, parabolik antenna, elektron pochta kabi texnik mo’jizalar ommaviy axborot vositalari rivojiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda zamon talabiga mos yuksak intellektual salohiyatli, zamonaviy bilim va malakaga ega, yangicha dunyoqarash va mustaqil fikrli mutaxassislar tayyorlash uchun beqiyos imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu borada axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari hisoblanmish – mediadan ta’lim jarayonida foydalanishning istiqbolli yo’nalishlaridan keng foydalanish yo’lga qo’yilmoqda. Ta’lim jarayonida media, ya’ni, internet, televideniye, radio, kino, video, telefon va boshqa aloqa vositalari o’z samarasini ko’rsatmoqda.

• «Media» atamasi (lotincha – medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli ko’rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar va ommaviy auditoriya o’rtasida axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi.

• Mediata’limning rivojlanish jarayoni.

• Mediata’lim mutaxassislar fikriga ko’ra, o’quvchini mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini yanada rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o’rgatadi. Ta’lim jarayonida o`qituvchilar mediata’limga qanchalik e`tibor qaratilib yosh avlodga bilim berishda samarali foydalanilsa, u yosh avlodning dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanishiga xizmat qiladi.
• Media ta'lim dunyoning har bir mamlakatida har bir fuqaroning erkinlikka bo'lgan asosiy huquqining bir qismidir. Shuning uchun zamonaviy dunyoda media-ta'limni rivojlanish jarayoni deb ta'riflash mumkin. O'zaro munosabat madaniyatini shakllantirishga qaratilgan ommaviy axborot vositalarining yordamida shaxs, ommaviy axborot vositalari, ijodiy, kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish, tanqidiy fikrlash, idrok etish, talqin qilish, media-matnlarni tahlil qilish va baholash, media texnologiyasidan foydalangan holda o'zini o'zi ifoda etishning turli shakllarini o'rganadi.
• Yevropada media-ta'lim tushunchasi birinchi bo’lib, shubhasiz, kino san'atining vatani Fransiya. 1920-yillarning boshlarida Parijda kino klubi harakati paydo bo'ldi, bunda o'ziga xos media ta'lim atamasi mavjud edi. 1922 yilda media-ta’lim birinchi milliy konferentsiyasi Fransiyada bo'lib o'tdi. Ta'lim bo'yicha qurultoylarning birida universitetlarda kino o'qituvchilarini tayyorlash taklif qilingan. Shu bilan birga juda ko'p ta'lim muassasalar yosh jurnalistlar harakatini faol ravishda ilgari surdi. C.Freinetning harakatlari tufayli maktab, litsey va universitet gazetalari nashr etilgan.

• Manbalarda qayd etilishicha, 2011-yilda YUNESKO 1970-yillardan buyon "media ta'limi" atamasini rasmiy va butun dunyo bo'ylab tarqatish uchun mas'ul bo'lgan muassasa muhim o'zgarishlarni amalga oshirdi. Telekommunikatsiya sohasidagi texnologik taraqqiyot va yoshlar tomonidan har kuni yaratiladigan va taqdim etilayotgan axborotning jadal tarqalishi tufayli mediasavodxonlik (raqamli savodxonlik) va mediakompitensiya o'rtasidagi munosabatlarni izlash, tanlash va baholash muammosi noaniqdir. Tadqiqotchilar o'rtasida bu masalada fikrlari turlicha bo`lib, eksklyuziv va inklyuziv deb ta'riflanishi mumkin bo'lgan ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv - eksklyuziv - asosan axborot fanlarini ifodalovchi tadqiqotchilar va ta'limda axborot texnologiyalari tarafdorlari (shu jumladan o'qituvchilar) orasida ustunlik qiladi. Ularning fikricha, media kompetensiyalari (adabiy media) deganda juda tor ma’noda turli axborot kanallari (raqamli va raqamli bo‘lmagan) orqali media xabarlarni tanqidiy tushunish, yaratish va tarqatish ko‘nikmalari tushuniladi va raqamli kompetensiyalarning tarkibiy qismlaridan faqat biri hisoblanadi.

• Misol uchun, DigCom loyihasi bilan bog'liq Yevropa Komissiyasi ekspertlari uchun media kompetentsiyalari raqamli kompetentsiyalar sifatida IT (savodxonlik), axborot (axborot savodxonligi) va internet (savodxonlik Internet) kompetentsiyalaridan iborat. Bunday ma'lumotlarning aniqligi va ishonchliligi zamonaviy jamiyatning hozirgi talablarini sinxronlashtirish uchun asos bo'ldi.
• Mediata'limdan ko'zlangan asosiy maqsad mediasavodxonlikni shakllantirishdir. Boisi savodxonlikning aynan shu turi insonga axborot maydonida televideniye, radio, video, kinematograf, matbuot, internet, media-madaniyatning tilini tushunishga axborotlarni tahlil etish yo'li bilan qabul etishga, axborotlardan faol foydalanishga yordam beradi. Mediasavodxon odam sotsiomadaniy, siyosiy konteksdagi medianing faoliyatini tahlil etish, baho berish qobiliyatga ega bo'ladi.

• Alexander Fedorov fikricha, mediasavodxonlik bu jarayonning natijasi sifatida insonga axborot imkoniyatlaridan faol foydalanishga yordam beradi. Televideniye, radio, video, kino, matbuot va Internet tomonidan taqdim etilgan soha.
• Media va axborot savodxonligi – “soyabon”, ya’ni bir tushuncha mazmunida ikki ma’no birlashgan atama sifatida YUNESCO tomonidan tavsiya etilgan. Uning mohiyatini anglash uchun har bir tushuncha o’zagini bilish zarur.
• O’z fikrini aniq bayon eta olish, uni asoslab tahlil qila olish, voqea va hodisalarni turli nuqtai-nazardan ko’rib chiqish masalasi- mediasavodxonlikning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Demak, bugun umumiy o’rta ta`lim maktablari o`qituvchilarini mediakompitentligini rivojlantirgan holda mediata’lim sirlarini nazariy jihatdan puxta o’rganib, ta`lim jarayonidagi amaliyotda yetarli darajada qo’llash maqsadga muvofiqdir. Axborot kommunikasiyaning globallashuvi sharoitida ta’lim jarayonida o’ziga xos talablar paydo bo’lmoqda. Bu talablar bevosita mediakompitentlik bilan chambarchas bog’liqdir.

• Zemekning ta’rificha

• -1982 yilda Zemek kompetentsiyani aniqlash bo'yicha tadqiqot o'tkazdi. U malaka nima ekanligini sinchikovlik bilan baholash uchun trening sohasidagi bir nechta mutaxassislar bilan suhbatlashdi. Suhbatlardan so'ng u shunday xulosaga keldi: "Komplektlikni nima qilish haqida aniq va noyob kelishuv mavjud emas".

• Arzeshning ta’rificha

• ARZESH kompetentlik modeli (2018): Kompetentlik – bu shaxs faoliyatini samarali bajarishga olib keladigan bilim, qobiliyat, ko‘nikma, tajriba va xatti-harakatlar qatoridir. Qobiliyatni o'lchash mumkin va uni o'qitish orqali rivojlantirish mumkin. U kichikroq mezonlarga ham ajratiladi.

• Kompitentlik-ma’lum bir holat xususida to’g’ri mulohaza yuritish imkoniyatini beradigan bilimga ega bo’lish, dalil isbotli fikr, kishining muayyan sohada saviyasini ifoda etadigan atama.
• Ba'zi olimlar "kompetentlik"ni amaliy va nazariy bilimlar, kognitiv qobiliyatlar, xatti-harakatlar va ish faoliyatini yaxshilash uchun foydalaniladigan qadriyatlarning kombinatsiyasi deb biladilar yoki yaxshi malakaga ega bo'lish, muayyan rolni bajarish qobiliyatiga ega bo'lish holatidir. Masalan, boshqaruv kompetensiyasi tizimli fikrlash va hissiy intellektni, ta'sir qilish va muzokaralar olib borish ko'nikmalarini o'z ichiga olishi mumkin.

• Kompitentlik (Compitence) bo'yicha tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kompetentsiya juda murakkab va keng qamrovli tushunchani qamrab oladi va turli olimlar kompetentsiyaga turli xil ta'riflarga bergan.

• Mediakompitentlik tushunchasi (media compitence) ta’lim sohasiga kirib kelayotgan yangi atama hisoblanib u media ma’lumotlarni turli ko’rinishda uzatish va baholash, o’rganish, yetkaza bilish kabi ma’nolarni o’z ichiga oladi.

• Add Skills – 70%

• Add Skills – 80%

• Add Skills – 60%

• Add Skills – 90%

• Media kompetentlik tushunchasining ildizlarini Dieter Baackening “Muloqot va kompetensiya” (1973/1980) gabilitatsion dissertatsiyasida topish mumkin, unda kommunikativ kompetentsiya tushunchasi birinchi marta ishlab chiqilgan. Chomskiyning lingvistik kompetentsiya kontseptsiyasiga (1972) va Habermasning kommunikativ kompetentsiya nazariyasi loyihasiga (1971) murojaat qilib, Baacke kommunikativ kompetentsiyani "til va xulq-atvor kompetensiyasi" sifatida shakllantirdi. Shunday qilib, media kompetentsiya "muloqot va harakat repertuari uchun barcha turdagi ommaviy axborot vositalaridan faol ravishda foydalanish" qobiliyatini ifodalaydi

• Mediakompitentlik - bu insonning turli shakllarda media matnlarini tanlash, foydalanish, tanqidiy tahlil qilish, baholash, yaratish va uzatishga tayyorligida namoyon bo'ladigan integral sifati, turlari, shakllari va janrlari, jamiyatdagi ommaviy axborot vositalari faoliyatining murakkab jarayonlarini tahlil qilish. Mediakompitentlik tushunchasi koʻp qirrali. Chunki, u ham bilimni, ham faoliyat usullarini, ham shaxsiy xususiyatlarni ifodalaydi, u bir emas, balki bir nechta doirada faoliyat koʻrsatadi. Ilmiy sohalar va fanlararo xususiyatga ega. Mediakompitentlik koʻp funksiyali, chunki uni oʻzlashtirish kasbiy, ijtimoiy va kundalik hayotdagi vazifalardir. Mediakompitentlik media-taʼlim doirasida ishlab chiqilgan: mediasavodxonlik (media literacy), mediamadaniyat (media culture) tushunchalariga asoslanadi. Bu shuni tushuntiradiki, ba'zida media kompetentsiyasi media savodxonligining sinonimi sifatida tushuniladi, masalan: media kompetentsiyasi / media savodxonligi ((media competence/media literacy) "Xabarlardan (messages) foydalanish, tahlil qilish, baholash va turli xil muloqot qilish qobiliyati shakllari." Ko'pgina davlatlarda mediakompitentlikni o'rganishda bu tushuncha ustunlik qiladi.