2. Suvarma şəbəkələri ətrafında qoruyucu (irriqasiya) meşə
zolaqlarının salınması -Respublikamızda torpaqların meliorasiyası
genişləndikcə suvarma şəbəkələrinin sayı və su sərfi artır. Hazırda
respublikamızda 300-dən artıq böyük və kiçik həcmli su anbarı, 8,5 min
km uzunluğunda 321 təsərrüfatlararası, 41 min km-ə qədər
təsərrüfatlardaxili kanallar, 20 min km uzunluğunda kollektor-drenaj
sistemi mövcuddur. Suvarma şəbəkələri hər yerdə layihə əsasında,
sement-beton özlüklərlə inşa edilmədiyinə görə əksər hallarda
obyektlərin istifadə müddətində onlardan müxtəlif miqdarda su filtrasiya
olunur, üfiqi və şaquli istiqamətdə hərəkət edir. İllər keçdikcə bu sular
təsir dairəsini genişləndirir, suvarma və qrunt sularına qarışır, torpağın
səthinə çıxır, müxtəlif xarakterli bataqlaşma və şorlaşma prosesinin baş
verməsinə səbəb olur. Torpaqtökmə ilə inşa olunan suvarma
şəbəkələrində filtrasiya prosesi daha intensiv gedir, onun təsir dairəsi də
geniş olur. Dövlət tarlaqoruyucu və eroziyaya qarşı yetişdirilən meşə
zolaqlarından fərqli olaraq irriqasiya meşə zolaqları təsərrüfatlararası,
təsərrüfatlardaxili kanallar, su anbarları və kollektor-drenaj sistemləri
ətrafında, onlara təhkim olunan kənd təsərrüfatına yararsız, istifadəsiz
torpaqlarda salınır. Onlar həm tarlaqoruyucu meşə zolağı rolunu oynayır,
suvarma şəbəkələrindən filtrasiya olunan (sızılan) suların, həm də
vegetasiya mövsümü ərzində suvarma şəbəkələrindən sızılan suların
səviyyəsinin 60-70 sm, bəzən 100-110 sm aşağı enməsinə, bataqlıqların
qurudulmasına, ətraf sahələrin şorlaşmasının, açıq sahələrdəki faydalı
suların, kanal və su anbarlarının səthindən buxarlanmanın, obyektlər
ətafında alaq otlarının əmələ gəlməsinin, suyun çirklənməsinin qarşısını
alır, onların istifadə müddətinin, iqtisadi səmərəsinin artmasına və bərpa
işlərinin asanlaşmasına imkan yaradır. Kanal boyunca yetişdirilən 1-3
cərgəli 14-16 metr hündürlüyü olan meşə zolağı kanalda su səthindən
buxarlanmanı 30-40% azaldır, ətraf havanın nisbi nəmliyini 10-40%
artırır. Bir ədəd 15 yaşlı qovaq ağacı vegetasiya mövsümü ərzində 62
kubmetr su buxarlandırır. Bu baxımdan ağacları haqlı olarar «bioloji
drenaj» adlandırırlar. Bununla əlaqədar 1977-ci ildə Respublika
Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Nazirliyi nəzdində iki irriqasiya meşə
təsərrüfatı idarəsi yaradılır. Az dövr ərzində Yuxarı Qarabağ, Yuxarı
Şirvan, Tərtərçay, H.Hacıyev və s. təsərrüfatlararası kanallar, Baş
Qarabağ kollektoru və digər drenaj sistemləri ətrafında 2000 hadan çox
sahədə irriqasiya meşə zolaqları salınmış, əvvəllər salınmış meşə
zolaqlarında bəzi meşəçilik tədbirləri görülmüşdür. Hazırda
respublikanın suvarma şəbəkələri ətrafında ekoloji şəraitə uyğunlaşmış
ona müsbət təsir göstərən meşə zolaqları vardır. Bu baxımdan, Yuxarı
Qarabağ kanalının Bərdə, Ağdam, Ağcabədi, Yuxarı Şirvan kanalının
Yevlax, Ağdaş; Tərtərçay kanallarının Tərtər, Goranboy; Baş Muğan
kanalının İmişli və s. rayonları ərazisində yerləşdirilən meşə zolaqları
təqdirəlayiqdir. Bununla belə, suvarma şəbəkələri ətrafındakı torpaqların
strukturunun pozulması, onların şorlaşması, bataqlığa çevrilməsi,
konkrtet torpaq şəraiti üçün ağac və kol cinslərinin düzgün (uyğun)
seçilməməsi, əmək işlərinin düzgün aqrotexniki qaydada aparılması
üzündən hər yerdə meşə zolaqlarından yaxşı nəticələr əldə edilməmişdir.
Suvarma şəbəkələrinə təhkim olunmuş torpaq sahələrinin şoran, bataqlıq
strukturu pozulmuş və dar zolaq şəklində olması ilə əlaqədar ərazidə
təsərrüfata lazım olan miqdarda və çeşiddə quraqlığa, şoranlığa davamlı
uzunömürlü ağac və kol cinsləri yaratmaq mümkün deyil. Ona görə də,
bir qayda olaraq təsərrüfatlar asan tapılan, yerli şəraitə dözümsüz,
azömürlü və az məsarif tələb edən ağac və kol cinslərini əkməli olurlar.
Bu həm iqtisadi baxımdan təsərrüfatlara baha başa gəlir, həm də başqa
torpaq-iqlim şəraitindən gətirildiyi üçün cinslərin bitiş faizi aşağı olur.
Onlar yerli şəraitə uyğunlaşa bilmədiyinə görə zəif inkişaf edir və
tədricən quruyub sıradan çıxır. İrriqasiya meşə təsərrüfatları üçün
münasib yerdə torpaq sahəsi əldə etmək və növbəli əkin sistemi tətbiq
olunmaqla tinglik yaratmağa nail olmaq lazımdır. Göstərilən tədbirlərin
düzgün həyata keçirilməsi həm kənd təsərrüfatı bitkilərindən sabit,
yüksək məhsul götürməyə, suvarma şəbəkələrindən filtrasiyanın
zəifləməsinə, ətraf sahələrin şorlaşmasının qarşısının alınmasına, həm də
respublikanın düzən rayonlarında 60 min ha sahədə meşə zolaqları
salınmasına, regionda meşəlik faizinin artmasına, havanın saflaşmasına,
ekoloji şəraitin
|