Bataqlaşmış meşəaltı torpaqlarda meliorativ qurutma
tədbirləri.
Plan:
1.Qurutma meliorasiyası haqqında ümumi məlumat.
2.Bataqlıqların xarakteristikası.
3.Podzoləmələgəlmə prosesləri.
4.Meliorativ qurutma metodları.
Torpağın qurudulması kənd təsərrüfatı ilə bir zamanda meydana
gəlmişdir. Şimal dənizinə bitişik izafi rütubətlik rayonlarında qurutma
sistemi qurğularının tikilməsinə X əsrin əvvəlində başlanmışdır. XVI-
XVII əsrlərdə bu işlərə Avropanın digər regionlarında da başlanaraq,
bataqlıqlar quruduldu, çay, göl, həmçinin dənizkənarı düzənliklərdə
suyun səviyyəsinin aşağı salınması üzrə işlər yerinə yetirildi.
1810-cu ildə İngiltərədə yandırılmış gillərdə düzəldilən borucuqlarla
drenaj işləri başlandı. 1843-cü ildə drenaj işləri Avstriya, Belçika,
Almaniya, Rusiya, ABŞ, Fransa və digər ölkələrdə geniş inkişaf etməyə
başlandı.Dünyada qurudulan torpaqların ümumi sahəsi 161 mln. ha və
ya əkin sahələri və çoxillik ağaclıqlarla birlikdə ərazinin 11%-dən
çoxunu təşkil edir. Avropada qurudulmuş torpaqlar kontinentin
meliorasiya olunmuş ərazisinin 70%-nə bərabərdir. Bataqlıqların
qurudulması və bataqlaşmış ərazilər ən çox Böyük Britaniya, Macarıstan,
İtaliya, Almaniya, Finlandiya, Fransa, Yuqoslaviya, Misir və Sudanda
yayılmışdır. İstənilən quruducu sistem hidrotexniki qurğuların
kompleksi olub, onun köməyi ilə bataqlıq və bataqlaşmış ərazilərin su-
hava rejimi tənzimlənir.
Qurudulma işlərinin aşağıdakı əsas metodları və texnikasından istifadə
olunur:
— atmosfer qidalanma tipində kiçik kanal sistemi, qapalı drenlər,
dərin şum və b. kanalların tikintisi ilə aparılır;
— qrunt və qrunt-təzyiq tipində açıq kanallar, qapalı drenaj, şaquli
drenajdan istifadə edilir;
— yamac tipində dağ kanallarının tikilişi, yamaclarda eroziyaya qarşı
tədbirlər həyata keçirilir;
— yuyulma tipində bənd çəkmə, damba (torpaq bəndi), çay yatağının
və çay axınının nizamlanması (su anbarının tikilməsi, axının bir his-
səsinin digər hövzəyə keçirilməsi və s.).
Hər qurutma üsulu müəyyən ekoloji istiqaməti və nəticələri ilə
səciyyələnir. Alimlərin fikrincə, düzgün yerinə yetirilən meliorasiya
işləri çayın axınına və ətraf mühitə əlverişli təsir göstərir.
Becərilən bitkilərin yüksək məhsuldarlığının təmin edilməsi üçün
meliorasiya işləri torpaq müxtəlifliyinin və təbii faktorların spesifik
xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq yerinə yetirilməlidir.
Müəyyən edilmişdir ki, drenaj aparılan ərazilərdə kənd təsərrüfatı
bitkiləri yetişdirdikdə torpağın aşağı qatlarının kipliyi artır, drenaj suları
ilə birlikdə torpaqda qida maddələri (azot, fosfor, kalium) itirilir.
Bataqlaşmış torpaqların dünyanın bir çox ölkələrində, MDB-də və
Azərbaycanda az da olsa rast gəlinir.
Bataqlıq anlayışı altında xüsusi susevər bitkilərlə örtülmüş daimi və ya
dövrü olaraq artıqlaşan nəmliklə müşahidə olunan torfəmələgəlmə
prosesi başlayan torpaq sahələri başa düşülür. Torfun qalınlığı 15-20 sm-
ə çatır.
Bataqlaşmış torpaqlar dedikdə isə torflaşmış və ya torflaşmaya
başlanmış kənd təsərrüfatı sahələri başa düşülür.
Artıqlaşan nəmli torpaqlar dedikdə səthində olmayan qrunt və yağış
suları hesabına nəmlənmiş torpaqlar nəzərdə tutulur.
Xarakteri qida suyu, bitki örtüyü və torfun xüsusiyyətindən asılı olraq
batqlıqlar aşağıdakılara bölünür.
Çökəklik bataqlığı – Relyefin çökək yerlərində qrunt sularından
qidalanan, yerüstü və çöküntü sularından əmələ gələn bataqlıq.
Yuxarı bataqlıq – Su ayrıclarından yığıntı və leysan suları hesabına
əmələ gələn bataqlıq.
Keçid bataqlığı – aşağı və yuxarı bataqlıqlar biyefləri arasında olan
bataqlıqlardır.
Bataqlaşmanın səbəbləri.
Bataqlaşmanın əraziləri əsas
1. Sututarların hesabına əmələ gələn bataqlaşmalar.
2. Quru yerlərin və ya yerüstü bataqlaşma
Sututarlarda anaerab prosesi getməsi suda oksigenin çatışmamazlığına
səbəb olur.
Quru yerlərin bataqlaşmasına əsas səbəb isə torpağın aktiv qatının
yerüstü sular yeraltı sular hesabına çox artıq nəmlənməsidir.
Qrunt suları hesabına bataqlaşmanın əmələ gəlməsi.
1. Bataqlaşmış ərazi
2. Qrunt axınının səthi
3. Axın xətti
Qurutma tələb edən torpaqların növləri
Torpağın aktiv qatında suyun miqdarı artıq olduqda torpağın su-hava
rejiminin nizamlanması üçün qurutma meliorasiyası tətbiq edilir.
Çay subasarlarında 10-15 sutka su olduqdan sonra su çəkilərsə, belə
yerlərdən 10 t/ha –ya qədər ot məhsulu götürmək lazımdır. 25-30
sutkadan çox su qaldıqda isə torpaq daha çox pisləşir.
Qurutma metodu
Artıqlaşan nəmli torpaqların nəmləşdirən səbəblər müəyyən edilməlidir.
Sonra onu aradan qaldırmaq üçün qurudulan ərazilər meliorasiya
tədbirləri işlənməlidir.
1. Yamac axınının nizamlanması
2. Məcra xınlarının nizamlanması
3. Səthi suların axınının sürətləndirilməsi
4. Qrunt suları hesablaşdırsa, onun səviyyəsinin aşağı salınması
5. Torpaq – bioloji proseslər səbəblərindəndirsə, aerob prosesləri bərpa
etmək lazımdır.
6. Dərin donmuş torpaqda isə şitilləşdirmə işləri aparılmalıdır.
Bataqlaşmış və bataqlıq torpaqların qurudulması
Bataqlaşmış sahələrin qurudulması dedikdə həmin sahədən olan artıq
nəmliyi rədd etməklə burada becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərindən
yüksək məhsul almaq üçün aparılan meliorativ tədbirlər nəzərdə tutulur.
Burada digər meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsi də nəzərdə tutulur.
Qurutma üsulu – konkret seçilmiş qurutma sistemləri ilə məsələnin həlli
kimi başa düşülür.
Qurutma sisteminin elementləri
1. Çay – suqəbuledici; 2. Magistral kanal; 3. Açıq kollektor; 4. Açıq
qurutma kanalı; 5. Tutucu kanal; 6. Qapalı kollektor; 7. Drenlər; 8. Tarla
yolları; 9. Borulu keçid; 10. Kanalın sonu; 11. Baxıcı quyu; 12. Dağ
kanalı; 13. Bənd – damba.
Sistem iki hissədən ibarətdir
1. Nizamlayıcı
2. Nəqledici
|
