Meliorasiyanm başqa fənlərlə əlaqəsi :Meliorasiya elmi metereologiya,
coğrafıya, geomorfologiya, geologiya, hidrogeologiya, torpaqşünaslıq,
aqrokimya və s. elm sahələri ilə sıx əlaqədardır. Mühəndis-meliorativ
tədbirlərin hazırlanmasında bu elm sahələrindən və onların
qanunauyğunluqlarından geniş istifadə edilir. Məsələn, suvarma
aparılacaq sahələrdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma rejimini,
suvarma üsullarını, suvarma texnologiyasını əsaslandırmaq üçün
meteoroloji məlumatlardan, relyef, iqlim-torpaq şəraiti məlumatlarından
geniş istifadə edilir. Şoran torpaqların yararlı hala salınması və
şorlaşmanın qarşısını almaq üçün texniki tədbirlər sistemi tətbiq edilir.
Bu tədbirlərin hazırlanmasında ərazinin torpaq, hidrologi, geoloji və
hidrogeoloji şəraitini səciyyələndirən göstəricilər əsas götürülür.
Meşə meliorasiyasının Azərbaycanda inkişaf tarixi.
Plan:
1.Meşə meliorasiyasının öyrənilmə tarixi, tədqiqat metodları və
təsnifatı.
2.Meşə meliorasiyası elminin Azərbaycanda inkişaf tarixi.
Torpaqların meliorasiyası haqqında əsas teoretik fikirlər Rusiyada
əsasən
XIX əsrin sonunda V.İ.Voyeykov tərəfindən formalaşdırılmağa
başlanmış, 1960-cı
illərdən isə fiziki coğrafiyanın bir sahəsi kimi meydana çıxmışdır. O,
yaxşılaşdırma anlayışında meşə, su, bitki, torpaq, iqlim komponentlərinə
üstünlük
vermişdir. V.İ.Voyeykov hər bir meliorativ tədbirin görülməsinin
nəticəsini
insanların tələbatında görürdü.
V.V.Dokuçayev çöl zonasında quraqlığa qarşı mübarizə tədbirlərini
tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınmasında, qumsal sahələrin
meşəliklərə
çevrilməsində, su hövzə və anbarlarının yaradılmasında görürdü.
İstər V.İ.Voyeykovun, istərsə Dokuçayevin torpaqlarda meliorativ
tədbirlərə aid fikirləri əsasən 1920-ci illərdən sonra həyata keçirilməyə
başlandı.
XX əsrin 50-70-ci illərində bir sıra elmi ekspedisiyalar nəticəsində
tarlaqoruyucu meşələrin proyektləri, suvarma, qurutma və iqlim
meliorativ
tədbirləri layihələndirilmişdir.
Uzunmüddətli tədqiqatlar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir:
1. Təbii hadisələrin dinamikliyi meliorativ tədbirlərin həyata
keçirilməsini
aparıcı faktora çevirir.
2. Təbii komponentlərin qarşılıqlı əlaqə və təsiri bir komponentin
dəyişməsinin digərinin dəyişməsinə səbəb olur (bütövlük qanunu). Belə
ki,
səhralarda suvarma istiqamətində aparılan təsərrüfat işləri torpaqların
təkrar
şoranlaşmasına səbəb olduğundan kollektor-drenaj işlərini unutmaq
olmaz. Şimal
rayonlarında isə bir dəfə kübrələnmənin aparılması turşuluğun
torpaqlardan
kənarlaşdıra bilinmədiyindən kübrə ilə yanaşı əhəngləmə işlərinin də
aparılmasını
tələb edir.
3. Kənd təsərrüfatı sahələrinin düzgün yerləşdirilməsi meliorativ
tədbirlərin görülməsini asanlaşdırır və daha effektli edir.
4. Meliorativ tədbirlər kompleks şəkildə aparılmalıdır.
5. Fiziki-kimyəvi və mexaniki meliorasiyanın təsirinin müəyyən
müddətdən sonra itməsini nəzərə alaraq onu dövrü olaraq aparmaq
lazımdır.
Meliorativ tədbirlərin aparılmasında təbii şərait kompleks şəkildə yox,
aparıcı faktor nəzərə alınmalıdır. Yəni o, faktor ki, bitkilərin inkişafında
daha
mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, meliorativ tədbirlərə ekoloji
yanaşmada obyektə
daha yüksək təsirə malik olan amillərə üstünlük verilir.
Meliorasiyanın həddini müəyyən etmək üçün təbii prosesləri, hadisələri,
başqa sözlə, eroziya, quraqlıq, küləklər, iqlim, bitkilərin qışlaması, qar
örtüyünün
qalınlığının araşdırılması tələb olunur.
Göstərilənlərin hər biri təbii komponentlərə bu və ya digər dərəcədə təsir
edən amillərdir. Su meliorasiyası su resurslarının, torpaq meliorasiyası
torpaqların,
relyefin, fitomeliorasiya ərazinin bitki örtüyünün yaxşılaşması və
dəyişməsi ilə
nəticələnir.
Meliorativ tədbirlər təsnifatına görə sinif, növ, vid və
növmüxtəlifliklərinə
bölünür.
Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində tətbiq edilməsinə görə
meliorativ
tədbirlər aşağıdakı kimi bölünür:
1) Kənd təsərrüfatı meliorasiyası;
2) Meşə təsərrüfatının meliorasiyası;
3) Su təsərrüfatının meliorasiyası;
4) Sağlamlıq və istirahət məqsədli meliorasiya;
5) Şəhərsalma məqsədli meliorasiya;
6) Nəqliyyat üçün meliorasiya;
7) Çoxməqsədli meliorasiya.
Sonuncu meliorasiyaya qurunun müxtəlif sahələrində iri meliorativ
tədbirlər aid edilir. Kənd təsərrüfatının meliorasiyası su, qar, torpaq,
iqlim, fito və
zoomeliorasiya növlərinə bölünür.
Meşə zonasının meliorativ tədbirlər sisteminə qurutma, sutənzimləmə,
turş
torpaqların əhənglənməsi, üzvü və qeyri üzvü gübrələrin verilməsi,
sukeçirməyən
gil qatının ləğv edilməsi üçün dərin şumlama, qar və donmuş
torpaqlarda istilik
meliorasiyası aid edilir.
Arxeoloji axtarışlar göstərir ki, Orta Asiya və Zaqafqaziyada hələ
bizim eradan çox qabaq əkin sahələrində suvarma aparılırmış.
Azərbaycanda da torpaqlarda və çay vadilərində çox qədim kanallaın
izləri aşkar edilmişdir. Qədim Yunan coğrafıyaşünaslarının verdiyi
məlumata görə yeni eranın I əsrində Şirvan düzündə suvarma aparılan
sahələr Misir və vavilyonda suvarılan sahələrdən çox olmuşdur.
Vətəndaş müharibəsi dövründə ölkənin xalq təsərrüfatına, o cümlədən
kənd təsərrüfatı və onun ayrılmaz hisəsi olan meliorasiya işlərinə
böyük ziyan vurulmuşdur. Bir çox suvarma sistemləri və onların
üzərində olan hidrotexniki qurğular dağılmış, sıradan çıxmışdı. Buna
baxmayaraq 20 -30-cu illərdə geniş miqyasda bərpa işləri görülmüşdü.
Həmin dövrdə Azərbaycan respublikasında da iri miqyaslı meliorativ
Tikinti işlərinə başlanılmışdı. Azərbaycanm Muğan, Mil və cənubi
Muğan düzlərində suvarma sistemi və bir sıra başqa obyektlər bu
dövrdə tikilib istifadəyə verilmişdir.
1039 - 1941-ci illərdə ölkədə su təsərrüfatı üzrə geniş xalq tikintilərinə
başlanmışdır. Böyük Vətən müharibəsi dövründə ölkənin Avropa
hissəsində istifadə edilən bir çox qurutma sistemləri bütövlükdə
sıradan çıxmışdı.
Azərbaycanda Mingəçevir su qovşağı 1955-ci ildə tikilib başa
çatmışdı. Respublikada ən böyük su arteriyası hesab edilən Yuxarı
Qarabağ kanalı, Yuxarı Şirvan kanalı bu dövrdə istifadəyə verilmişdir.
Həmin vaxtda Bəhrəmtəpə su qovşağı tikilmiş, Baş Muğan,
Samur-Abşeron kanalları çəkilmiş, Baş Şirvan kollektoru istifadəyə
verilmişdi.
Kür-Araz ovahğında şoran torpaqların yuyulması və yararlı hala
salınması üçün geniş sahələrdə kollektor-drenaj şəbəkəsinin tikinti
işləri görülmüşdü. Bu dövrdə Muğan - Salyah magistral sutullayan
kollektoru istifadəyə verilmişdi.
Azərbaycanda suvarılan torpaqlarm sahəsi 1913-cü ildə 550 min/ha,
1975-ci ildə 1 mln 166 min/ha, 1980-ci ildə 1 mln 270 min/ha, 2000-ci
ildə 1,4 - 1,6 mln/ha-ya çatdırılmışdır.
Azərbaycanda su ehtiyatlarından tam istifadə edilərsə, suvarılan
torpaqlarm sahəsi 2,3 mln/ha-a çatdırmaq olar.
Son illərdə təbiətin mühafizəsi istiqamətində dünya dövlətlərinin
əksəriyyəti təbiəti mühafizə istiqamətində müəyyən işlər görmüş, bu
sahədə əsərlər
yazmışlar. H.Ə.Əliyevin (1982), A.S.Əsgərovun (1982), M.Salmanovun
(1993),
İ.B.Xəlilovun (2004) bu istiqamətdə yazdıqları əsərlər təbiətin
mühafizəsi
istiqamətində atılmış addımlardır. Bu əsərlər təbii komponentlərdə
meliorativ
tədbirlərin aparılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdirlər.
Ekoloji gərginlikdən meydana gəlmiş müxtəlif təzadları aradan
qaldırmaq
və təbii komponentləri qorumaq məqsədilə meliorativ tədbirlərin
aparılması yerli
təşkilatlarla yanaşı, təbiətin mühafizəsi istiqamətində bir çox beynəlxalq
təşkilatlar
– YUNESKO, FAO, YUNEP, TMBİ fəaliyyət göstərir.
|