Tarlaqoruyucu meşə zolaqları və onların mikroiqlimə
təsiri
.
Plan:
1.Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması.
2.Meşə zolaqları üçün ağacların seçilməsi.
Respublikamızın dağətəyi zonası rayonlarında kənd təsərrüfatı
bitkilərinin becərilməsi üçün yararsız olan eroziyaya uğramış geniş
ərazilər mövcuddur. Vaxtilə meşə ilə örtülmüş və ya kənd təsərrüfatında
istifadə edilən bu yamaclar təsərrüfatsızlıq nəticəsində güclü eroziya
prosesinə məruz qalmış, barsız-bəhrəsiz sahələrə çevrilmişdir. Bu
yamaclarda bağlar, meşə-bağlar salaraq onları kənd təsərrüfatı
dövriyyəsinə qaytarmaq dövrümüzün ən mühüm problemlərindən biri
olan ərzaq proqramının həyata keçirilməsində əsas ehtiyat mənbəyi
sayılır. Terraslarda bağlar salmaq üzrə ilk təcrübələr 1968-ci ildə Dəvəçi
rayonunda meylliyi 20-35
0
olan orta və şiddətli dərəcədə eroziyaya
uğramış yamaclarda aparılmışdır. Ərazinin iqlimi əsasən yayı quraq
keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru bozqır iqlim tipinə aiddir.
Havanın orta illik temperaturu 12,5
0
-dir. İlin ən soyuq ayında (yanvar)
havanın orta temperaturu 0-3
0
, ən isti (iyul) ayında isə 24,3
0
olur.
Havanın orta nisbi rütubətliyi 76% olub il ərzində 64-84% arasında
dəyişir. Yağıntının illik miqdarı 300 mm-dir. Ərazidə yağıntı əsasən
payız fəslində düşür. Təcrübə sahəsində təbii halda ağac və kol cinsləri
yoxdur. Ərazinin Siyəzən şəhəri ilə Gilgilçay arasında olan sahəsində
tək-tək qaramıx və göyəm koluna təsadüf edilir. Ot örtüyü əsasən
yovşan və efemerlərdən ibarətdir. Zəngilan rayonunda təcrübə işləri
aparılan ərazinin təbii şəraiti Dəvəçi rayonu sahəsindən xeyli fərqlənir.
Ərazi qışı quraq, mülayim, yayı isti keçən iqlimi ilə səciyyələnir. Burada
havanın orta illik temperaturu 13,3
0
- dir. Havanın orta temperaturu
yanvarda – 1
0
, iyulda isə 25,3
0
–dir. Havanın orta illik nisbi rütubətliyi
66% olub, 50-80% arasında dəyişir. Yağıntının illik miqdarı 467 mm-dir,
onun ən çox hissəsi yaz fəslinin axırına düşür, bu, ağac bitkisinin
inkişafına müsbət təsir göstərir. Zəngilan rayonunda terraslarda təcrübə
aparılan ərazinin şimal-şərq hissəsində bozqırlaşmış qəhvəyi dağmeşə
torpağı olub nisbətən qalındır. Vaxtilə bu yamaclarda palıd meşələri
olmuşdur. Hazırda ərazidə kol şəklini almış tək-tək palıd, itburnu,
qaratikan kolları bitir. Sahə qorunduğu üçün kolşəkilli palıdlar tədricən
ağac formasını alır. Şamaxı rayonunda təcrübə işləri dəniz
səviyyəsindən 850-950 m yüksəkliklərdə orta və şiddətli dərəcədə
eroziyaya məruz qalmış, meylliyi 20-30
0
olan yamacların şimal-şərq və
cənub hissələrində aparılmışdır. Ərazidə yağıntı əsasən yaz və payız
fəsillərində düşür. Təcrübə aparılan sahənin torpağı bozqırlaşmış
qəhvəyi-dağ torpağıdır. Sahədə kollardan ən çox itburnu, göyəm,
murdarça, yemişan, böyürtkan yayılmışdır. Bəzən iydəyarpaq armud,
dağdağan və palıd ağaclarına təsadüf olunur. Təcrübələr göstərdi ki,
eroziyaya uğramış kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün yararsız sayılan
yamaclarda düzəldilmiş terraslarda qərzəkli bitkilərin yetişdirilməsi
yaxşı nəticə verir. Bu məqsədlə terraslar yamacın meylliyindən asılı
olaraq müxtəlif üsullarla hazırlanır. Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında
apardığımız, həmçinin digər mövcud tədqiqatların nəticələri göstərdi ki,
meylliyi 8-14
0
olan yamaclarda təkrar şumlama, 14-18
0
olan sahələrdə
plantaj, 18-40
0
-lik yamaclarda isə buldozerlə düzəldilən terraslar daha
effektli olur. Təkrar şumlama üsulu ilə terraslar düzəltdikdə əvvəlcə
yamacda horizontallar üzrə xətlər çəkilir. Sonra isə adi 4 və ya 5 gövdəli
kotanla çəkilən xətlər boyu dəfələrlə birtərəfli şumlama aparılır.
Şumlama yamacda terraslar alınana qədər davam etdirilir. Qərzəkli ağac
cinslərindən 2 cərgəli bağ salmaq üçün yaradılan terrasların eni 6-6,5 m
olmalıdır. Plantaj üsulu ilə terras düzəltdikdə sahə nivelirlənir,
terrasların yeri müəyyən edilir. Sonra yamacın yuxarı hissəsindən
başlayaraq plantaj kotanı ilə birtərəfli şumlama aparmaqla torpaq çevrilir
və eni 5-5,5 m olan zolaqlar yaradılır. Kotanın ilk gedişində şumun
dərinliyi - 20, ikincidə – 40, üçüncüdə - 50, sonrakı gedişlərində 70- 80
sm-ə çatdırılır. Zolaqlar arasında 80-100 sm enində şumlanmamış
zolaqlar çaxlanılır. Belə zolaqlar yağış sularının və yuyulmanın qarşısını
alır. Şumlanmış zolaqlarda yamacın yuxarısından başlayaraq qreyderlə
terras yatağı düzəldilir. Qreyderin 4-5 gedişindən sonra terras yatağı
başa gəlir. Yamacın meylliyi 15-18
0
-dən çox olarsa, təkrar şumlama və
plantaj üsulu ilə terras düzəltmək mümkün olmur. Bu zaman buldozerlə
terraslar düzəldilir. Dəvəçi, Şamaxı və Zəngilan rayonlarında püstə və
badam bağları salmaq üçün bu üsuldan istifadə olunmuşdur. Qabaqca
terras düzəldilən sahədə torpağın qalınlığı və daşlılıq dərəcəsi müəyyən
edilir, sonra terras açılan yerlər nivelir vasitəsilə nişanlanır və mıxçalarla
qeyd olunur. Maşınla terras düzəldənin yaxşı görməsi üçün mıxçaların
boyu 1-1,2 m olmalıdır. Terrasların açılmasına yamacın yuxarı
hissəsindən başlanır. Terrasın yatağı tökmə və kəsmə hissələrə ayrılır.
Yatağın 60%-i kəsmə, 40%-i isə tökmə torpaq hissəsindən ibarət olur.
Düzəldilmiş terras yatağına çalalar əllə, yaxud da YNY-100 markalı
maşınla qazılır. Çalaların dərinliyi əkilən bitkinin və ya səpilən toxumun
iriliyindən asılı olaraq müxtəlif olmalıdır. Çəkilən terrasların eni 4 m-
dən 6 m-ə qədər olub, uzunluğu yamacın relyefindən asılı olaraq 600-
800 m təşkil edir. Hazırlanan sxemlərə əsasən terraslarda püstə, badam,
qoz, eldar şamı, eləcə də digər ağac və kolbitkiləri əkilmişdir. Püstə
toxumla, badam toxum və şitillə, eldar şamı və digər cinslər isə şitillə
əkilmişdir.
Terraslarda ilk püstə səpinləri 1968-1971-ci illərin mart ayında Dəvəçi
rayonu ərazisində aparılmışdır. Uzunluğu 500 m olan 5 terrasın kəsmə
və tökmə hissələrində toxumlar 5 və 8 sm dərinliyində basdırıldı. 8255
səpilmiş püstə toxumunun 6400 ədədindən cücərti alındı (cücərmə faizi
77,6%). Toxumun müxtəlif illərdə səpilmə dərinliyindən asılı olaraq,
cücərmə faizi fərqlənmişdir. 8 sm dərinliyə səpilən toxumların cücərmə
faizi 5 sm dərinliyə basdırılan toxumlardan çox olmuşdur. Bütün
variantlarda terrasın tökmə hissəsində toxumlar kəsmə hissəyə nisbətən
2-3 gün tez cücərmişdir. Belə qanunauyğunluq Şamaxı, Zəngilan və
Ağsu rayonlarında apardığımız təcrübələrdə də müşahidə olunmuşdur.
Bunun əsas səbəbi tökmə hissəyə günəş şüasının çox düşməsi, torpaqda
temperaturun yüksək olması və aerasiyanın yaxşı getməsidir. Tökmə
hissədə torpağın yumşaqlığı və onun qida maddələri ilə yaxşı təmin
olunması bitiş faizinin yüksək olmasına və bitkilərin normal inkişafına
şərait yaradır. Ümumiyyətlə, tədqiqat aparılan rayonlarda payız səpini
daha yaxşı nəticələr vermişdir. Bu dövrdə aparılan səpinin daha effektli
olması üçün toxumların zərərvericilərdən qorunması mühüm şərtdir.
|
