Mexanikada saqlanish qonunlari statika va gidrodinamika mexanik tebranishlar va to




Download 1.73 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/119
Sana16.05.2023
Hajmi1.73 Mb.
#60236
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   119
Bog'liq
Fizika. 10-sinf (2017, N.Turdiyev, K.Tursunmetov)
10-chi Davlat ramzlar boshlang`ich sinf o`quvchilariga xuquqiy tarbiya berish vositasi sifatida, Nurjaxon pedagogika, 4 amaliy mashg‘ulot Mavzu Detallarni plastik deformatsiyalash u, 718498, 4-Testlar , 2 5221958497041647213, Sysadmin reja, 2.10. ozbek tili fonetikasi
Masala yechish namunasi
1. Jism 35 m balandlikdan 30 m/s tezlik bilan gorizontal otildi. Uning 
yerga tushishdagi tezligini toping.
B e r i l g a n: F o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
h = 35 m

0
= 30 m/s
g ≈ 10 m/s
2
 =
40 m/s.
Javobi: 40 m/s.
Topish kerak
 – ?
1. Gorizontal otilgan jism qanday harakatlarda qatnashadi?
2. Gorizontal otilgan jismning trayektoriyasi qanday chiziqdan iborat?
3. 
Gorizontal otilgan jism tezligining gorizontal va vertikal tashkil 
etuvchilaridan qaysi biri jism harakati davomida o‘zgarmaydi?
4. Kundalik turmushdan mavzuga doir qo‘shimcha misollar keltira olasizmi?
5. Gorizontal yo‘nalishda boshlang‘ich 10 m/s tezlik bilan otilgan jism 
ning 
uchish uzoqligi, otilish balandligiga teng bo‘ldi. Jism qanday baland-
likdan otilgan?
7-
mavzu. GORIZONTGA QIYA OTILGAN JISM HARAKATI
1.11-rasm.
oy
0

x
x
y
x
h
max
s
max
α
0
0x
y
Gorizontga nisbatan biror 
burchak ostida qiyalatib otilgan jism 
hara 
katini kuzatsak, uning avval 
gori zontal yo‘nalishda otilgan nuqta-
sidan uzoqlashayotganligini hamda 
vertikal yo‘nalishda ko‘tari 
layot-
ganligini ko‘ramiz. Demak, gori-
zontga qiya otilgan jism bir vaqt ning 
o‘zida gorizontal va vertikal 
yo‘nalishlar bo‘ylab harakatlanar 
ekan. Gorizontal yo‘nalishda jism tekis harakatlanadi. U vertikal yo‘nalishda 
maksimal balandlikka ko‘tarilguncha tekis sekinlanuvchan, so‘ngra pastga 
qarab tekis tezlanuvchan harakat qiladi (1.11-rasm).


19
Gorizontga burchak ostida otilgan jismning harakat trayekto 
riyasi 
parabola ko‘rinishida bo‘ladi. Jism uchish jarayonida bir vaqtning o‘zida 
gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda harakatlanayotganligi uchun jismning 

0
boshlang‘ich tezligini gorizontal (

ox
) va vertikal (

oy
) tashkil etuvchilarga 
ajratamiz: 
(1.28)
Hisoblarni soddalashtirish uchun havoning qarshiligini hisobga olmaymiz. 
Jismning istalgan t vaqtdan keyingi gorizontal yo‘nalishdagi ko‘chishi 
quyidagi
 
s
x
=

0x
· t = 

0
· t · cosα (1.29)
tenglikdan aniqlanadi. 
Jismning istalgan t vaqtdagi gorizontal va vertikal yo‘nalishdagi tezligi 
quyidagi tengliklardan aniqlanadi:

x


x


0
· cosα, 

y


y
– gt = 

0
· sinα – gt. (1.30)
Gorizontga qiyalatib otilgan jismning harakati davomida tezligining 
gorizontal tashkil etuvchisi o‘zgarmasa-da, tezlikning vertikal tashkil 
etuvchisi ko‘tarilishda tekis kamayib boradi va trayektoriyaning eng 
yuqori nuqtasida nolga teng bo‘ladi. Demak, gorizontga burchak ostida 
otilgan jism trayektoriyasining eng yuqori nuqtasida minimal tezlikka ega 
bo‘ladi:

min


0
· cosα.
(1.31)
Shundan so‘ng, jism shu nuqtadan 

0x
tezlik bilan gorizontal otilgan jism kabi 
harakat qiladi.
Jism trayektoriyasining eng yuqori ko‘tarilish nuqtasida 

y
= 0 yoki 

0
sinα – gt = 0 munosabatdan ko‘tarilish vaqtini aniqlaymiz: 
(1.32)
Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi quyidagicha bo‘ladi


20
(1.33)
Jismning pastga qarab harakatlanish (tushish) vaqti, uning yuqoriga 
ko‘tarilish vaqtiga teng, ya’ni t
k
t
t
. Bundan jismning umumiy uchish vaqti: 


(1.34)
Gorizontga burchak ostida otilgan jism gorizontal yo‘nalishda tekis 
harakat qiladi. Shu bois jismning uchish uzoqligi tezlikning faqat gorizontal 
tashkil etuvchisiga bog‘liq bo‘ladi. Uchish uzoqligini hisoblash uchun uchish 
vaqtining ifodasini s
x
 


· t = 
0x
· t · cosα ifodaga qo‘yamiz va
s
x


0x
· t = 

0
· cosα · 
yoki
(1.35)
ega bo‘lamiz. Bu ifodadan ko‘rinadiki, gorizontga nisbatan burchak ostida 
otilgan jismning uchish uzoqligi otilish burchagiga bog‘liq. 1.12-rasmda 
jismning uchish uzoqligi va ko‘tarilish balandligining otilish burchagiga 
bog‘liqligi keltirilgan. Rasmdan ko‘rinadiki burchak ortib borishi bilan 
ko‘tarilish balandligi ham ortib boradi.
Jismning uchish uzoqligi dastlab otilish burchagi ortishi bilan ortadi va 
45° ga teng bo‘lganda maksimal qiymatga erishadi. So‘ngra burchak ortishi 
bilan uchish uzoqligi kamayadi. 
1.12-rasm.
α = 70°
α = 60°
x
0
α = 45°
α = 20°
α = 30°
α
x
max1 
x
max2 
x
max3
y
Gorizontga nisbatan burchak ostida otil 
gan jismning harakat trayek-
toriyasining tengla masini keltirib chiqa ramiz. Buning uchun
y = 

oy
t – 
tenglamaga (1.29) tenglamadan 
t = 
vaqtni topib qo‘ysak, trayek-
toriya 
tenglamasi 
quyi da gi 
ko‘rinishda 
ekanligi kelib chiqadi: 


21
y = x · tgα – 
. (1.36)
Demak, gorizontga qiya otilgan jism koordinata boshidan o‘tuvchi parabola 
bo‘ylab harakatlanar ekan, chunki x = 0 da y = 0 bo‘ladi. Bu tenglamadagi x
2
oldidagi koeffi tsiyentning manfi y ishorali bo‘lganligi parabola shoxlarining 
pastga qarab yo‘nalganligini anglatadi.
Real sharoitlarda havoning qarshiligi uchish uzoqligiga kuchli ta’sir 
ko‘rsatadi. Masalan, 100 m/s bilan otilgan snaryad vakuumda 1000 m ga 
uchib borsa, havoda 700 m ga boradi. Tajribalar, otilish burchagini 30 – 40° 
qilib olinsa, otilgan jism eng uzoq masofaga borishini ko‘rsatadi.

Download 1.73 Mb.
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   119




Download 1.73 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Mexanikada saqlanish qonunlari statika va gidrodinamika mexanik tebranishlar va to

Download 1.73 Mb.
Pdf ko'rish