22
8-
mavzu. LABORATORIYA ISHI: GORIZONTGA QIYA OTILGAN
JISM HARAKATINI O‘RGANISH
Ishning maqsadi. Jismning uchish uzoqligining otilish burchagiga
bog‘liqligini tekshirish.
Kerakli asbob va jihozlar. Ballistik to‘pponcha, metall sharcha, o‘lchov
lentasi, 2–3 varaq oq va qora qog‘oz (kopirovka).
1.13-rasm.
1 5
2
5
4
3
Ishni bajarish tartibi.
1. Ballistik to‘pponcha
labora to riya stoli
chetiga o‘rnatiladi (1.13-rasm).
2. Ballistik to‘pponchaning qiya-
lik burchagini 30°
qilib tutqich
ga mah-
kamlanadi
(Qiyalik burchagi to‘ppon chaga
mahkamlangan
trans por tir
yorda mida
aniqlanadi).
3. Tutqich orqaga tortiladi va uni stvol ilgagiga kiritiladi.
4. Metall sharcha stvol ichiga joylashtiriladi.
5. Tutqichni ilgakdan chiqarib yuboriladi va sharchaning tushish joyi
aniqlanadi.
6. Tajriba yuqoridagidek kamida 3 marta takrorlanadi.
7. Ballistik to‘pponchaning qiyalik burchagini 45° ga qo‘yib tajribani
takrorlanadi.
8. Hisoblangan kattaliklar qiymati quyidagi jadvalga yoziladi.
Otilish
burchagi
Tajriba
l, uchish
uzoqligi, (m)
l
o‘rt
,
(m)
∆
l,
(m)
Δ
l
o‘rt
,
(m)
30°
1-tajriba
2-tajriba
3-tajriba
45°
1-tajriba
2-tajriba
3-tajriba
23
1.
Gorizontga nisbatan qiya otilgan jism harakatining trayekto riyasi
qanday bo‘ladi?
2.
Gorizontga nisbatan qiya otilgan jismning uchish uzoqligi qanday
kattaliklarga bog‘liq?
3.
υ
0
boshlang‘ich tezlik bilan burchak ostida otilgan jismning tushayotgan
payt dagi tezligi qanday bo‘ladi va gorizont bilan qanday burchak tashkil
qiladi?
4.
Tajribada olingan natijalarga ko‘ra uchish uzoqligi va uchish vaqtining
qiymati otilish burchagiga bog‘liqligini tahlil qiling.
1-mashq
1. Motorli qayiq daryoda manzilga yetib borish uchun 1,8 soat, qaytib
kelish uchun esa 2,4 soat vaqt sarfl adi. Agar sol jo‘natilsa,
manzilga qancha
vaqtda yetib boradi? (
Javobi: 14,4 soat).
2. Metrodagi eskalator odamni 30 s da yuqoriga olib chiqadi. Agar odam
va eskalator birgalikda harakat qilsa, 10 s da ko‘tariladi. Eskalator
tinch tursa
odam qancha vaqtda yuqoriga chiqadi? (
Javobi: 15 s).
3. Jism 80 m balandlikdan erkin tushmoqda. Tushishning oxirgi
sekundidagi ko‘chishni toping. Harakat davomidagi o‘rtacha tezligini
aniqlang. Jismning boshlang‘ich tezligini nolga teng deb hisoblang. (
Javobi:
35 m, 20 m/s).
4. Agar vertikal yuqoriga otilgan jism yo‘lning oxirgi 1/4 qismini 3 s da
bosib o‘tgan bo‘lsa, u qancha vaqt ko‘tarilgan? Uning boshlang‘ich
tezligi
qanday bo‘lgan? (
Javobi: 60 m/s, 6 s).
5. Agar boshlang‘ich tezliksiz erkin tushayotgan jism oxirgi sekundda
75 m yo‘lni o‘tgan bo‘lsa, u qanday balandlikdan tushgan? Harakatning
oxiridagi tezligi nimaga teng? (
Javobi: 320 m, 80 m/s).
6. Ikki sharcha bir nuqtadan 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan 1 sekund
vaqt intervali bilan yuqoriga vertikal otildi.
Birinchi sharcha otilgandan
qancha vaqt o‘tgach, sharlar uchrashadi? (
Javobi: 2,5 s).
7. Maxovik aylanganda gardishidagi nuqtalar tezligi 6 m/s ulardan
o‘qqa 1,5 sm yaqin masofada bo‘lgan nuqtalar tezligi esa 5,5 m/s bo‘lsa,
maxovikning radiusi qancha? (
Javobi: 18 sm).
24
8. Mexanik harakat I g‘ildirakdan II g‘ildirakka tasma orqali uzatiladi.
Agar II g‘ildirakning burchak tezligi 100 πs
–1
, g‘ildiraklarning radiuslari
mos ravishda 30 va 10 sm bo‘lsa, I g‘ildirak minutiga necha marta aylanadi?
(
Javobi: 300 marta).
9
*
. Magnitofon o‘ragichi 4 m/s tezlik bilan 40 s da tasmani o‘rab oldi.
Agar o‘ragichning boshlang‘ich radiusi 2 sm, oxirgi radiusi 6 sm bo‘lsa,
tasmaning qalinligini aniqlang. (
Javobi: 0,063 mm).
10.
h balandlikdan
0
boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal otilgan jism
borib tushgan nuqtasiga
aynan tushishi uchun uni h/3 balandlikdan qanday
gorizontal tezlik bilan otish kerak? (
Javobi:
=
0
).
