• Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi
  • MEXANIK A MEXANIK A 1- mavzu. FIZIKANING TADQIQOT METODLARI
  • Mexanikada saqlanish qonunlari statika va gidrodinamika mexanik tebranishlar va to




    Download 1.73 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet2/119
    Sana16.05.2023
    Hajmi1.73 Mb.
    #60236
    1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119
    Bog'liq
    Fizika. 10-sinf (2017, N.Turdiyev, K.Tursunmetov)
    10-chi Davlat ramzlar boshlang`ich sinf o`quvchilariga xuquqiy tarbiya berish vositasi sifatida, Nurjaxon pedagogika, 4 amaliy mashg‘ulot Mavzu Detallarni plastik deformatsiyalash u, 718498, 4-Testlar , 2 5221958497041647213, Sysadmin reja, 2.10. ozbek tili fonetikasi
    F. Norqobilov 
    Toshkent shahar, Sergeli tumani, 303-maktab o‘qituvchisi,
    Z. Tajibayeva 
    – P. F. Borovskiy nomli tibbiyot kolleji o‘qituvchisi,
    N. Berdirasulov 
    – Toshkent shahar, Sergeli tumani 104-maktab o‘qituvchisi,
    SHARTLI BELGILAR: 
    – 
    fi zik kattaliklarga ta’rif; asosiy qonunlar;
    – muhim 
    formulalar;
    *
    – 
    bu 
    mavzular 
    fi zikani chuqur o‘rganishga ishtiyoqi bo‘lgan o‘quvchi 
    lar uchun 
    mo‘ljallangan;
    – 
    o‘quvchi tomonidan bajariladigan amaliy ish;
    – 
    mavzu matnini o‘qib chiqqandan so‘ng, qo‘yilgan savol larga javob bering;
    Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi
    ISBN 978-9943-4867-6-8
    © N. Sh. Turdiyev va boshq. 2017
    © “Niso Poligraf” nashriyoti 
    (original-maket), 2017


    3
    MEXANIK A
    MEXANIK A
    1-
    mavzu. FIZIKANING TADQIQOT METODLARI
    Fizikada tabiatdagi jarayon va hodisalarni o‘rganishda o‘ziga xos tadqiqot 
    metodlari mavjud.
    Fizika eksperimental fan hisoblanadi. Shu bois tajriba o‘tkazish jarayoni 
    alohida sharoitni talab qiladi. Bunda o‘rganilayotgan jarayonga tashqi ta’sir 
    ko‘rsatilmasligiga harakat qilinadi.
    Bundan tashqari, jarayonlarga tegishli fi 
    zik parametrlar orasidagi 
    bog‘lanishni matematik ifodalar orqali beriladi. Shunga ko‘ra fi ziklar jarayon-
    larning bundan keyingi borishini yoki oldin qanday bo‘lganligini juda aniq 
    aytib berishga muvaffaq bo‘ldilar. Buyuk italyan fi zigi Galileo Galiley 
    shunday deb yozgan edi: “Tabiat kitobi”ni tushunish uchun uning yozilgan 
    tilini bilishing kerak. Bu til – matematikadir.
    Kuzatishlardan ko‘pgina hodisalar uchun ma’lum bir qonuniyatlar mavjud 
    ekanligi taxmin qilinadi. Bunday taxminlar ilmiy gipoteza deyiladi.
    Gipotezani tekshirish uchun, olimlar tajriba (eksperiment) o‘tkazishadi. 
    Buning uchun tabiiy sharoitga yaqinlashtirilgan maxsus sharoitlar yaratiladi. 
    Gipotezani shakllantirish va eksperiment o‘tkazish hamda uning natijala-
    rini tushuntirish uchun, mazkur jarayon yoki hodisaning modeli tuziladi. Biror 
    bir jarayonning modeli deyilganda uning ixchamlashgan, tartibga solingan, 
    muhim jihatlari ajratib ko‘rsatilgan holati tushuniladi. Bunga misol sifatida 
    moddiy nuqta va ideal gaz tushunchalarini misol qilib aytish mumkin.
    Eksperiment o‘tkazish jarayonida tashqi ta’sirlardan to‘la qutulib 
    bo‘lmaydi. Shunga qaramasdan, olingan natijaga ko‘ra ideal sharoitda 
    qanday natija chiqishini aytib berish mumkin bo‘ladi. Bu ideal vaziyat ilmiy 
    ideallashtirish deyiladi. Aynan mana shu hodisalar tashqaridan qaralganda 
    murakkabga o‘xshasa-da, lekin ular bo‘ysunuvchi qonunlar sodda bo‘lishini 
    ko‘rsatadi. 


    4
    Fizik jarayonlar borishi haqidagi gipoteza tasdiqlansa, u fi zik qonunga 
    aylanadi.
    Mexanikaning asosiy mazmunini buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton 
    tomonidan shakllantirilgan uchta qonun, butun olam tortishish qonuni, 
    elastiklik va ishqalanish kuchlariga doir qonuniyatlar tashkil etadi. 
    Gaz jarayonlari uchun uning bosimi, hajmi va temperaturasi orasidagi 
    bog‘lanishni ifodalaydigan qonunlar ochildi. Tinch holatda turgan 
    zaryadlangan zarralar orasidagi o‘zaro ta’sir fransuz fi zigi Sharl Kulon 
    tomonidan ochilgan qonunga bo‘ysunadi.
    Keng qamrovli hodisalarni tushuntiradigan qonunlar to‘plami ilmiy nazariya 
    deyiladi. Masalan, Nyuton qonunlari mexanikaning klassik nazariyasini 
    tashkil etadi. Ingliz fi zigi D.K.Maksvell tomonidan shakllantirilgan qonunlar 
    elektromagnitizm uchun klassik nazariya mazmunini tashkil etadi.
    Ilmiy nazariya o‘z ichiga qonunlar bilan birgalikda bu qonunlarni 
    shakllantirishda foydalanilgan fi zik kattaliklar va tushunchalarning ta’rifl arini 
    ham oladi.
    Eng muhimi, fi zik nazariyadagi barcha aniqlanadigan kattaliklar tajribada 
    o‘lchana oladigan bo‘lishi kerak.
    Barcha fi zik qonunlar va nazariyalar haqiqatga yaqin bo‘lishi kerak. 
    Chunki nazariyani yaratishda har doim jarayon va hodisaning modelidan 
    foydalaniladi. Shunga ko‘ra qonun va nazariyalarning qo‘llanilish chegarasi 
    bo‘ladi, Masalan, klassik mexanika qonunlari faqat yorug‘lik tezligidan juda 
    kichik tezlikda harakatlanadigan jismlar uchun o‘rinli bo‘ladi. Elementar 
    zarralar tezlatgichlarida bu isbotlangan. Klassik mexanika, shuningdek, juda 
    kichik massali zarralar (elektron) harakatini to‘g‘ri ifodalay olmaydi. 
    Yangidan topilgan fi zik nazariyalar avvalgilarini bekor qilmaydi, balki 
    uni to‘ldiradi va aniqlashtiradi. Yangi fi zik nazariyaga qo‘yilgan muhim 
    talablardan biri moslik prinsipidir. Bu degani belgilangan chegarada yangi 
    nazariya, avvalgi nazariya bilan mos tushishi kerak.
    1. Nima sababdan fi zik nazariyadagi barcha aniqlanadigan kattalik lar 
    tajribada o‘lchana oladigan bo‘lishi kerak?
    2. Gipoteza qachon fi zik qonunga aylanadi?


    5

    Download 1.73 Mb.
    1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119




    Download 1.73 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Mexanikada saqlanish qonunlari statika va gidrodinamika mexanik tebranishlar va to

    Download 1.73 Mb.
    Pdf ko'rish