Microsoft excel дастури уакида

kompyuterlardan о‘z ishlarini bajarishda tayyor programma mahsuloti sifatida 
foydalanuvchi-operatorlar sinfi va ular uchun zarur bо‘lgan programma 
ta’minotlarini yaratuvchi-dasturchilar sinfiga ajratish mumkin. Dasturchilar sinfini 
esa о‘z navbatida shartli ravishda sistemali va amaliy dasturchilar guruxlariga 
ajratamiz. 
Mazkur «Algritmik tillar va dasturlash» fanidan yozilgan ma’ruzalar matni amaliy 
dasturchilar guruxiga tegishli mutaxassislarni, institutning «Informatika va 
axborotlar texnologiyasi» kafedrasida «Informatika va AT» yо‘nalishi bо‘yicha 
ta’lim olayotgan texnik bakalavrlar va kasbiy ta’lim bо‘yicha muhandis-
muallimlarni Turbo-Paskal algoritmik tiliga о‘rgatish uchun mо‘ljallangan. 
2. Matematik model tushunchasi 
Elektron hisoblash mashinalari bilan bevosita ishlashdan oldin qanday ishlarni 
bajarish kerakligini kо‘rib chiqaylik. Istalgan hayotiy, matematik yoki fizik va 
hokazo masala shartlarini ifoda qilish dastlabki ma’lumotlar va fikrlarni 
tasvirlashdan boshlanadi va ular qat’iy ta’riflangan matematik yoki fizik va hokazo 
tushunchalar tilida bayon qilinadi. Sо‘ngra masalani yechishning maqsadi, ya’ni 
masalani yechish natijasida ayni nimani yoki nimalarni aniqlash zarurligi 
kо‘rsatiladi. Masalani о‘rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi, 
ya’ni uning о‘ziga xos asosiy xususiyatlari ajratiladi va ular о‘rtasidagi matematik 
munosabat о‘rnatiladi. Boshqacha qilib aytganda, dastlab о‘rganilayotgan fizik 
hodisaning mohiyati, belgilari, ishlatiladigan kо‘rsatkichlar sо‘zlar yordamida 
batafsil ifoda etiladi, sо‘ngra fizik qonunlar asosida kerakli matematik tenglamalar 
keltirilib chiqariladi. Bu tenglamalar о‘rganilayotgan fizik jarayon yoki 
hodisalarning matematik modeli deb ataladi. Matematik modelni haqiqiy obyektga 
moslik darajasi amaliyotda tajriba orqali tekshiriladi. Odatda, matematik model 
qaralayotgan obyektning xususiyatlarini aynan, tо‘la о‘zida mujassam qilmaydi. U 
har xil faraz va cheklanishlar asosida tuzilgani uchun taqribiylik xarakteriga ega, 
tabiiyki uning asosida olinayotgan natijalar ham taqribiy bо‘ladi. Shuning uchun, 
tajriba qilib kо‘rish orqali yaratilgan modelni baholash va lozim bо‘lgan holda uni 
aniqlashtirish imkoniyati yaratiladi. 
Matematik modelning aniqligi, uning korrekt qо‘yilganligi, olinadigan 
natijalarning ishonchlilik va turg‘unlik darajasini baholash masalasi 
modellashtirishning asosiy masalalaridan biridir.
Matematik modellarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin.
3. Statsionar modellar va nostatsionar modellar 
Bu modellarda qaralayotgan jarayon vaqt bо‘yicha turg‘unlashgan deb qaraladi, 
ya’ni matematik modelni ifodalovchi tenglamalarda vaqtni ifodalovchi kо‘rsatkichi 
qatnashmaydi. Modelda qatnashuvchi kо‘rsatkichlar, parametrlarning bir qismi 
yoki barchasi faqat fazoviy о‘lchovlarga bog‘liq bо‘ladi. Bunday modellarga misol 
qilib inshoot devoridan о‘tuvchi statsionar issiqlik oqimi tenglamasi, qurilish 
tо‘sinlarining statsionar egilishi va buralishi tenglamalarini keltirish mumkin. 
Statsionar modellar algebraik tenglamalar, oddiy differensial tenglamalar yoki 
ularning sistemasi kabi ifodalanadi.

Bu modellarda jarayon kо‘rsatkichlari vaqtga bog‘liq deb qaraladi. Umumiy holda 
esa, bu kо‘rsatkichlar fazoviy о‘lchovlarga ham bog‘liq bо‘lishi mumkin. Bunday 
modellarga qurilish inshootlarida nostatsionar issiqlik oqimi tenglamalari, 
tebranish jarayonlarining tenglamalari, diffuziya tenglamalarini misol qilib 
kо‘rsatish mumkin. Nostatsionar jarayon о‘zi va hosilalari vaqtga bog‘liq funksiya 
qatnashgan differensial tenglama yoki shunday tenglamalar sistemasi, xususiy 
hosilali differensial tenglamalar yordamida yoziladi. 
4. Parametrlari tо‘plangan modellar va parametrlari tarqoq modellar 
Bunday modellarda jarayon kо‘rsatkichlari fazoviy о‘lchovlar bо‘yicha о‘rnatiladi. 
Natijada model kо‘rsatkichlari faqat vaqtga bog‘liq bо‘ladi. Bu jihatdan 
parametrlari tо‘plangan modellar fazoviy о‘lchovga bog‘liq bо‘lmagan 
nostatsionar modellarga о‘xshashdir. Modellar chiziqli va chiziqli bо‘lmagan 
algebraik, chiziqsiz tenglamalar, vaqt bо‘yicha hosilalar qatnashuvchi oddiy 
differensial tenglamalar yoki shunday tenglamalar sistemasi kabi tenglamalar bilan 
ifodalanadi. 
Bunday modellarda umuman olganda qaralayotgan jarayon kо‘rsatkichlari ham 
vaqtga, ham fazoviy о‘lchovlarga bog‘liq bо‘ladi. Modellar asosan xususiy hosilali 
differensial tenglamalar yordamida ifodalanadi. Xususiy holda, modellar vaqtga 
bog‘liq bо‘lsa, ular statsionar modellar bilan bir xil bо‘ladi. Lekin, parametrlari 
tarqoq modellarning mazkur guruhga kiritilishida ularda qatnashuvchi 
kо‘rsatkichlarning fazoviy о‘lchovlarga bog‘liqligi belgilovchi omil bо‘lgan 
bо‘lsa, statsionar modellarning alohida guruhga birlashtirilishida asosiy omil – 
ulardagi kо‘rsatkichlarining vaqtga bog‘liq emasligidir.
Yuqorida keltirilgan tavsif ma’lum darajada shartlidir. Matematik modellarning 
boshqa kо‘rinishdagi tavsiflari ham berilishi mumkin. Masalan, ularni chiziqli va 
chiziqli bо‘lmagan, bir о‘lchamli va kо‘p о‘lchamli kabi guruhlarga ajratish 
mumkin. 
Shuni ham ta’kidlash lozimki, har doim ham qо‘yilgan masalaning matematik 
modelini yaratib bо‘lavermaydi.

Download 0,99 Mb.