22.03.2023
Urganch davlat universiteti
Texnika fakulteti
“Transport vositalari muhandisligi” yo’nalishi
212-TVM guruh talabasi
Bobojonov Shodlikning Materialshunoslik va
konstruksion materiallar texnologiyasi
fanidan “Konstruksion materiallar”mavzusida
Mustaqil ishi
Reja:
1. Konstruksion materiallar.
2. Konstruksion materiallar turlari.
3. KM mexanik xossalari.
4.
Kompozitsion materiallar
5.
Nometall materiallar
22.03.2023
Konstruksion materiallar — kuch qabul qiladigan,
nagruzka tushadigan, konstruksiya detallari
tayyorlanadigan, fizik, mexanik va kimyoviy xossalari
yaxshi boʻladigan materiallar. Metall, metallmas va
kompozitsion, kuymabop xillari bor. Metall Konstruksion
materiallar ichida poʻlat eng keng tarqalgan.
Bundan tashqari
•
choʻyan,
•
alyuminiy qotishmalari,
•
berilliy qotishmalari,
•
volfram qotishmalari,
•
magniy qotishmalari,
•
titan qotishmalari,
•
xrom qotishmalari va boshqa Konstruksion materiallar.
22.03.2023
Texnologik alomatlari boʻyicha-
deformatsiyalab (prokatlab, presslab, shtamplab) olinadigan, quyib,
payvandlab, pishirib, yelimlab tayyorlanadigan materiallarga;
Ishlatilish sharoitiga koʻra- normal, past va yuqori temperaturalarda
ishlatiladigan (olovbardosh qotishmalar, olovbardosh beton)
materiallarga;
Strukturasiga koʻra-
ferritli, austenitli poʻlatlar; mustahkamlash turiga koʻra, toblanadigan,
yaxshilanadigan, dispersli-mustahkamlanadigan (qiyin eriydigan
dispers zarrali), eskirtiriladigan;
Mustahkamlik koʻrsatkichi boʻyicha (mustahkamligi yuqori poʻlat va
choʻyanlar) turlarga boʻlinadi.
Konstruksion materiallarning mexanik xossalari (konstruksiyasi
mustahkamligi, oʻtga chidamliligi, qovushoqligi, olovbardoshligi,
korroziyaga chidamliligi va boshqalar) ularning sifat koʻrsatkichlarini
belgilaydi. Metall Konstruksion materiallar ga termik ishlov berib, ularning
plastikligi oshiriladi. Katta nagruzkada ishlaydigan detallar qayta eritilgan
poʻlatlardan tayyorlanadi. Mashinasozlikda tirsakli val, tishli gʻildiraklar va
1200° gacha temperaturada ishlovchi detallar tayyorlashda choʻyan keng
qoʻllaniladi.
22.03.2023
Nikelli va kobaltli kirtishmalar 1000— 1100° gacha temperaturada
mustahkamligini saqlaydi; ular aviatsiya va raketa dvigatellari
tayyorlashda, alyuminiy qotishmalari (mustahkamligi 550—750
Mn/m2) samolyot, vertolyot, raketa korpuslarini tayyorlashda
qoʻllaniladi. Titan krtishmalarining mustahkamligi 1600 Mn/m2 dan
ortiq boʻlib, kompressor, aviatsiya dvigatellari, tibbiyot asboblari
yasashda ishlatiladi.
Kompozitsion material – bu tola yoki dispersli donacha (to
'
ldiruvchi)
bo’lib, yaxlit kompozitsiyaga bog'lovchi-modda yordamida biriktirilgan
.
To
'
ldi ruvchi matritsada erimaydigan modda hisoblanadi.
Matritsa sifatida ko
'
proq rangli metallar (Al, Mg, Ni va boshqalar) yoki
ularning qotishmalari ishlatiladi
Tolasimon kompozitsion materiallar ta'minlovchi moddalar ta'sir
mexanizmi bo'yicha farqlanadi: diskretli bo'lib, tolani uzunligini uning
diametriga nisbati (4
/
d) 10-l 0
3
ga teng , 4/d ga nisbati qancha katta bo'
Isa, puxtalash darajasi shuncha kata bo' ladi va uzluksiz tolali 4
/
d bo' ladi
.
Diskretli tolalar matritsada betartib joylashadi.
To'ldiruvchi tolasini joylashtirish qatlami uzluksiz
,
tkanli yoki hajmli
bo'ladi.
Tolali
kompozitsion
materiallar
oddiy
qotishmalardan
yuqori
mustahkamligi
,
va kichik darzlar hosil bo'lishiga moyilligi bilan
farqlanadi. Tolali kompozitsion materiallaming mustahkamligi tolani
xossasi bilan aniqlanadi va uning plastikligi kichik.
22.03.2023
Aluminiy va magniy tolali kompozitsion materiallar uchun borli tola , kremniy karbidli
tolalar hamda yuqori mustahkamlikka ega bo'lgan po'latlarni karbidlari, nitridlari va oksidlar qo
'
llaniladi. Titan va uning qotishmalarini ta'mirlashda molibden simlar, sapfira tolasi, kremniy
karbidi, titan borida qo'llaniladi.
Issiqqa chidamli nikel asosli tolasimon kompozitsion materiallar uchun volframli yoki
molibdenli asoslar qo'llanlladi.
Tolasimon kompozitsion materiallardan farqli ravishda dispers puxtalangan kompozitsion
materiallarda matritsa asosiy material hisoblanadi va o
'
zida yuklanishni ko
'
taradi.
To
'
ldiruvchi
hisoblangan
dispers
donachalar
matritsada
dislokatsiyalar
harakatlanishini
tormozlaydi. Dispers-puxtalangan kompozitsion materiallarni texnikada ishlatiladigan barcha metall
va qotishmalar asosidaolish mumkin
Dispers-puxtalangan kompozitsion material hisoblangan aluminiy asosli - QAK (qizdirilgan
aluminiy kukun) ko'proq qo'llaniladi.
QAKida matritsa aluminiy bo'lib, to'ldiruvchi - aluminiy oksidining kichik donachasi - Al
2
0
3
(6
dan 18% gacha) hisoblanadi
.
Al
2
0
3
ni miqdori oshishi bilan cho'zilishga bo'lgan mustahkamlik chegarasi oshadi va nisbiy
uzayishi kamayadi
.
Kompozitsion materiallami ishlatilishi sohasi chegaralanmagan.
TI2
2 2
W
I i l
\l\1\1
1---er::1=::f
es
A#!f't:£
Polimerlar strukturasi:
a)
makromolekula shakli; b) plastinkali birlamchi kristall; d) sferolit; e)
mikrofibrill
Amorfli polimerlar zanjirli molekulalardan tuzilgan bo'lib, qutichada
yig'ilgan.
Polimerlaming asosiy bitta kamchiligi bo'lib, ular yorug'lik, kislorod, nam, yuqori
temperatura, uzoq saqlash oqibatida eskiradi .
22.03.2023
Metallmas Konstruksion materiallar ga beton, oʻtga chidamli materiallar,
plastmassalar, shisha, sopol, rezina va yogʻoch materiallar kiradi. Ular
samolyotsozlik, raketasozlik, mashinasozlik, radiotexnika va kemasozlikda
qoʻllaniladi. Kompozitsiyey Konstruksion materiallar: ip, sim, ipsimon kristallar,
qiyin eriydigan birikma va boshqalar.
Nometall materiallar Nometall materiallarga asosan organik va noorganik polimer
materiallar kiradi. Ularga plastmassalar, nometall asosli kompozitsion materiallar,
kauchuk, rezina, yelim va germetik materiallar, lak-bo'yoq qoplamalar, oyna,
keramika va boshqalar kiradi.
Bir xii strukturali ko'p sonli zvenolardan tashkil topgan makromolekula moddalarga
polimerlar deyiladi.
Ulaming molekular massasi (5... I 0)-10
4
ga teng. O'z navbatida polimerni xossasi faqat
kimyoviy tarkibgagina emas, balki strukturaga va makromolekulani o'zaro joylashishiga
ham bog'liq. Makrornolekula shakliga qarab, polimerlar chiziqli, shoxli, tekis tasmali, tekis
setkali, qatlamli bo'ladi.
Uzun makromolekulalar molekular zanjirning ko'ndalang kesimi bo'yicha yuqori
mustahkamlikka va kuchsiz molekular bog'lanishga ega bo'lib, materialni elastikligini
ta'minlaydi, qizdirganda yumshatish va sovitilganda qotish qobiliyatiga egadir (masalan,
polietilen, poliamid). Shoxlangan molekulalar yon tomondan shoxlashi bilan farqlanadi, bu
esa zich upakovka qilinishga to'sqinlik qiladi
22.03.2023
Plastmassalar. Plastmassalar ko'p komponentli sun'iy material hisoblanadi.
Plast massalarda asosiy element bog'lovchi sifatida sun'iy smola, efir va
selluza qo'llaniladi. Ba'zi bir plastmassalar faqat bitta bog'lovchidan tash
kil
topadi Ularda ikkinchi komponent sifatida to'ldiruvchil ishlatiladt. Ularga
kukun ko'rinishdagi tolasimon va boshqa orgamk yoki noorgamk tuz1ishga
ega bo'lgan
moddalar
qo'llaniladi. To'ldiruvchilar mexanik xossasini
oshiradi, Plastmassalarni
elastikhgini_
oshrish va ishlov berishni
yengillashtirish uchun ularga plastifikatorlar qo'shiladi. Plastifikatorlar
sifatida stearin, dibutilftorat va boshqalar 1shlatiladi.
Bog'lovchilik xarakteriga ko'ra plastmassalar termoplastlar va termoreaktiv
bo'ladi. Plastmasalar
to'ldiruvch1
turiga qarab
kukunli, tolali, qatlamli, gaz
to'ldirilgan bo’ladi.
Kukunlisi -yog'och uni, grafit turidagi to'ldiruvchi ega bo'lib, tolaligida esa -
paxtadan, oyna ipidan, asbest va boshqalardan 1borat to'ldiruvchilar
bo'ladi.
22.03.2023
Rezina materiallar
Rezina - kauchukka maxsus ishlov berishning (vulkanizatsiyalash) mahsuloti. Boshqa materiallardan
rezina
yuqori
elastikligi bilan birinchi navbatda ajralib turadi Har qanday rezinaning asosini tabiiy
yoki
sun'iy
kauchuk tashkil qiladi.
Kauchuk xossasini yaxshilash uchun rezinaga maxsus qo'shimchalar qo'shiladi. Vulkanizatsiya qiluvchi
modda sifatida oltingugurt
yoki
selen ishlatiladi. Vulkanizatsiya jarayonini tezlatuvchi modda sifatida
polisul, qo'rg'oshin yoki magniy oksidi ishlatiladi. Rezinani yumshatuvchilar sifatida plastifikatorlar
qo'llaniladi. Ularga parafin, vazelin, bitum va boshqalar kiradi. Kauchuk ta'siriga qarab, to'ldiruvchilar
inertli va faol bo'ladi. Faol to'ldiruvchilarga uglerod ko'miri, rux oksidi kirib, u rezinani mexanik xossasini
yaxshilaydi. Bundan tashqari rezinaga regeneratorlar -
eski
rezina buyum va chiqindilarini qayta ishlab
chiqarilgan rnahsuloti, antipirinlar rezinani bardoshiga yonishini kamaytirnvchi moddalar, dezodorantlar -
rezinadan yomon hid kelishini oldini oladigan moddalar bo'yoqlar va pigmentlar qo'shiladi. Rezinaga
qo'shiladigan oltingugurt miqdoriga ko'ra elastikligi o'zgaradi. Oltingugurt miqdorini oshishi bilan rezina
materiali kichik elastiklikka ega bo'lib, uning qattiqligi oshadi
.
30% oltingugurt qo'shilganda rezina qattiq
materialga aylanadi. Buni ebonit deyiladi.
Rezina 2 xii bo'ladi: umumiy va maxsus maqsadlar uchun mo'ljallangan rezinalar.
Umumiy maqsadlar uchun mo'ljallangan rezina tabiiy va sun'iy kauchukni vulkanizatsiya qilib olinadi.
Maxsus maqsadlar uchun mo'ljallangan rezina benzin bardosh, issiqqabardosh, sovuqqabardosh va
boshqa turlarga bo'linadi.
22.03.2023
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Wikipediya ;
2.
OʻzME
. Birinchi jild Toshkent, 2000-yil;
3. Google
|
