CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
|
Samarkand branch of Tashkent state university of economics.
www.sbtsue.uz
445
RAQAMLI EKOTIZIMLAR TAVSIFI
Djumayev S.N.
Raxmanova D.T.
Annotatsiya: Ushbu maqolada raqamli platformalar, raqamli biznes ekotizimlari
tavsifi, imkoniyatlari va hozirgi kunda hayotimizdagi o‘rni haqida ma’lumotlar hamda
raqamli ekotizimlarni yaratishdan maqsad bayon etilgan.
Аннотация: В данной статье описываются цифровые платформы,
описание цифровых бизнес-экосистем, их возможностей и места в нашей жизни
сегодня, а также цели создания цифровых экосистем.
Annotation: This article describes digital platforms, a description of digital
business ecosystems, their capabilities and place in our lives today, and the purpose of
creating digital ecosystems.
Kalit so‘zlar: Platforma, raqamli iqtisodiyot, raqamli ekotizim, internet xizmatlari,
kontekstli reklama, monetizatsiya.
Ключевые слова: Платформа, цифровая экономика, цифровая экосистема,
интернет-сервисы, контекстная реклама, монетизация.
Keywords: Platform, digital economy, digital ecosystem, internet services,
contextual advertising, monetization.
Hayotimizning barcha sohalarida raqamlashtirish jaryonlari jadavl davom etayotgan
hozirgi davrda, raqamli iqtisodiyotning eng muhim va hal qiluvchi texnologiyasi
raqamli platformadir.
Platforma- bu bir vaqtning o‘zida bir necha foydalanuvchilar o‘zaro manfaatli
ma’lumot almashish orqali turli xil tranzaksion ushlanmalar kamayishiga, biznes
jarayonlarini hamda xizmat ko‘rsatish sifatini samaradorligini oshishiga olib keladigan
axborot tizimidir.
Platformalar
XX
asrning
90-yillarida
bo‘lgan
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining jadal rivojlanishi va Internet tarmog‘ining kengayib borishi tufayli
paydo bo‘lgan. Platformalar bozorlar uchun raqamli infratuzilmani yaratadi,
vositachilarni, ierarxik munosabatlarni yo‘q qilish orqali innovatsion biznes modellarini
keng tarqalishiga olib keladi[1].
Raqamli iqtisodiyot platformasi – iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning
ehtiyojlarini ta’minlaydigan funktsiyalar va xizmatlar to‘plami bilan raqamli muhit
CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
|
Samarkand branch of Tashkent state university of economics.
www.sbtsue.uz
446
(dasturiy va apparat kompleksi), shuningdek, ular o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot
qilish imkoniyatlarini amalga oshiradi.
Dasturiy ta’minot mahsuloti sifatida platforma barcha zarur texnologiyalarni
to‘playdi, bu ko‘p sonli foydalanuvchilarga ma’lumot olish, yuqori sifatli
rejalashtirish, tahlil xizmatlari va eng muhimi, bozorga (mijozlar, ishlab
chiqaruvchilar, xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar va boshqalar) kirish huquqini beradi.
Platformaning qiymati to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilish imkoniyatini taqdim
etish va ishtirokchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir o‘tkazish tartibini osonlashtirishdir.
So‘nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini(AKT) rivojlanishida
to‘rtta holat bilan bog‘liq bo‘lgan sifatli siljishlar kuzatilmoqda:
raqamli texnologiyalar doimiy ravishda o‘zlarining qo‘llanilish doirasini
kengaytirmoqda;
tegishli vositalarni kiritish va ulardan foydalanish xarajatlari doimiy ravishda
pasayib bormoqda;
iqtisodiy faoliyatni raqamlashtirish darajasi doimiy ravishda o‘sib bormoqda (shu
jumladan, dastlabki ikki omil ta’siri tufayli);
raqamli qurilmalarning(kompyuterlar, telefonlar, Internetga ulangan aqlli
moslamalar va qurilmalar) mavjudligi va tarqalishi doimiy ravishda o‘sib
bormoqda.
Ushbu holatlar majmui raqamli platformalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan
raqamli ekotizimlarning rivojlanishiga asoslangan yangi biznes modellarining
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lishi uchun sifat jihatidan yangi shart-
sharoitlarni shakllantirishga olib keldi[2].
Raqamli ekotizim - bu yangi va biroz noaniq atama. Hatto ingliz tilidagi
Vikipediyada ham bu haqda maqola juda kam. Shu bilan birga, har qanday Internet
foydalanuvchisi har kuni ushbu ekotizimlarga duch keladi.
Ekotizimlar shartli ravishda ichki va tashqi ekotizimlarga bo‘linishni mumkin.
Ichki tizimlar asosan korporativ xodimlarga va ichki biznes jarayonlarini
takomillashtirishga qaratilgan. Tashqi tizimlar xizmatlar va servislarning iste’molchisi
bo‘lgan har qanday odam bilan ishlaydi.
Har qanday raqamli ekotizimning asosiy elementi-bu yagona kirish
texnologiyasi(Single Sign-On), ya’ni turli xil raqamli xizmatlarda bitta akkauntdan
foydalanish(1-rasm).
CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
|
Samarkand branch of Tashkent state university of economics.
www.sbtsue.uz
447
1-rasm. Google raqamli ekotizimi xizmatlari
Dunyoda bunday tizimlarga yorqin misollar bu Apple ID, Google akkaunti,
Microsoft akkaunti va boshqalar. Agar bitta foydalanuvchi nomi va parol yordamida siz
turli xizmatlarga kirsangiz va sizni qayta autentifikatsiya qilmasdan bir xizmatdan
boshqasiga o‘tsangiz, bilingki siz raqamli ekotizim bilan ishlayapsiz.
Raqamli ekotizimni yaratishdan maqsad?
Ichki ekotizimni yaratishdan maqsad - xodimlarning ishini qulay qilish va
jarayonlarni optimallashtirish. Bitta axborot tizimiga bir marta kiritiladigan
ma’lumotlardan keyinchalik boshqa ko‘plab tizimlarda foydalanish mumkin. CRM, ERP
dagi ma’lumotlarini biznes tahlilchi vositalar yordamida foydalanish uchun yagona
omborga yig‘ish.
Tashqi ekotizimning maqsadlari biroz boshqacha, ya’ni ma’lumotlarni yig‘ish va
pul ishlash. Ko‘pincha – ma’lumotlarni yig‘ish orqali pul ishlash.
Siz Internet va xizmatlardan(web va mobil) foydalanasiz, demak siz hech
bo‘lmaganda bitta korporatsiyaning(Apple, Google, Microsoft) ekotizimining
a’zosisiz(foydalanuvchisisiz)[3].
Agar siz Rossiyada Internetdan foydalansangiz, “Yandex”, “Mail.ru” va
“Сбер”da sizning faoliyatingiz haqida ma’lumotlar bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas.
Bulardan tashqari Facebook, Amazon va boshqalar ham bor.
Ko‘plab zamonaviy ekotizimlar 90-yillarning oxiri 2000-yillarning boshlarida,
hatto Rossiyada ham yaratila boshlandi. 1999 yilda Yandex va Rambler faqat qidiruv
tizimlari edi. 2000 yilda ikkala kompaniya ham o‘z ekotizimlarini yaratish yo‘lida jiddiy
qadam tashladilar.
Yandex pochta xizmati, yangiliklar agregatori(yig‘uvchisi) va Yandex marketning
birinchi versiyalarini ishga tushirdi.
Rambler o‘z navbatida, pochta, lug‘atlar va ish qidirish xizmatini yo‘lga qo‘ydi.
CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
|
Samarkand branch of Tashkent state university of economics.
www.sbtsue.uz
448
Google esa 2004 yilg kelibgina Gmailni ishga tushirdi, lekin undagi imkoniyatlar
raqobatchilardan ko‘ra yaxshiroqligi tezda ularga yetib olish imkonini berdi.
Har bir yangi xizmat raqamli korporatsiya uchun o‘z foydalanuvchilari haqida
ko‘proq ma‘lumot yig‘ishni boshladi. Va vaqt o‘tishi bilan bu ma’lumotlar pul
keltira(daromad) boshladi.
Raqamli ekotizim qanday rivojlanadi?
Yangi yaratilgan raqamli ekotizim, boshqa har qanday yangi biznes kabi,
boshlang‘ich bosqichda ko‘p sarmoyani talab qiladi. Bunda qilingan sarf xarajatlarni
qaytishi qiyin masala, agarda tizim ishlab ketaolmasa.
Ekotizim yaratishga kirisha boshlagach, Microsoft korporatsiyasi allaqachon
operatsion tizimlar va boshqa dasturiy ta’minotning eng yirik yetkazib beruvchisi bo‘lgan,
ya’ni rivojlanish uchun etarli mablag‘ga ega edi. СБЕР ekotizimi ham xuddi shunday
o‘zini-o‘zi ta'minlashga muhtoj emas edi.
Agar biz Yahoo, Google, Mail.ru, Rambler, Yandex kabi gigantlarga aylangan
internet kompaniyalar haqida gapiradigan bo‘lsak, ular deyarli darhol xarajatlarini
qoplash kerak edi. Aks holda, ular 90-yillar oxiri 2000-yillar boshidagi boshqa minglab
internet kompaniyalar singari unutilib ketishgan bo‘lardi.
Qanday qilib yigirma yil oldin Internet xizmatilari orqali pul topish mumkin edi?
Faqat ikkita usul bor: reklama va ma’lumotlarni monetizatsiya qilish. Ammo
bundan yigirma yil oldin nechat kompaniya Internet saytlaridagi foydalanuvchi faoliyati
to‘g‘risidagi ma’lumotlar uchun pul to֥‘lashga tayyor edi? Yo‘q albatta. O‘sha paytda
Internetning imkoniyatlari to‘liq o‘ragnilmagan unga jiddiy biznes sifatida
qarashmagan[3].
Shu bois, Internet kompaniyalarda faqat bitta yo‘l bor edi - reklama.
Bir tomondan, ommabop Internet resurslar ommaviy axborot vositalariga muqobil
sifatida ishlatilgan. Boshqa tomondan, ularning barchasi bir vaqtning o‘zida barchaga
ketma-ket ko‘rsatiladigan Flash bannerlardan foydalangan. Keyinchalik hamma asta-
sekin to‘plangan ma’lumotlardan foydalana boshladi.
Eng oddiy misol - kontekstli reklama. Foydalanuvchi biror narsani qidiradi,
qidiruv xizmati eslab qoladi, tahlil qiladi va keyin ma’lum mahsulotlarni taklif qiladi.
Bannerlar yo‘qolmadi, ular yanada mustahkam reklama quroliga aylandi. Reklama
biznesni, aniqrog‘i ekotizimni rivojlantirish uchun kerak bo‘lgan daromad keltira
boshladi. Aynan o‘sha paytda bir yoki bir nechta Internet xizmatlar ko‘rsatadigan
kompaniyalar o‘sishni va kengayishni boshladilar.
Internet xizmatlariga misol:
CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION
IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS
International scientific - practical conference
27-28 April, 2022
|
Samarkand branch of Tashkent state university of economics.
www.sbtsue.uz
449
• Foydalanuvchilar Internetda ish izlayaptimi? O‘z xizmatini ishga tushirish uchun
sabab bor, u bo‘sh ish o‘rinlarini jamlaydi va ma’lum bo‘sh ish o‘rinlarini reklama
qiladi.
• Foydalanuvchilar qidiruv tizimi orqali sayyohlik agentliklarini tobora ko‘proq
tanlayaptimi? Sayyohlik agentliklari takliflarini bir joyda to‘plash va u erga
maxsus sayohatlarni reklama qilish vaqti keldi.
Bo‘sh ish o‘rinlari va dengizga sayohatlar haqida ma’lumot qidirayotgan har bir yangi
foydalanuvchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri qidiruv tizimidan yangi xizmat koְ‘rsatiladigan alohida
sahifaga yo‘naltiriladi.
Ko‘p yillar davomida ekotizimlarning rivojlanishi asosan uchta yo‘nalishda davom
etdi:
• reklama xizmatlari;
• monetizatsiya qilinadigan(pullik-daromad keltiradigan);
• monetizatsiya qilinmaydigan xizmatlar(bepul-vaqtinchalik).
Reklama har yili yoki hatto oyda yaxshiroq va aqlli bo‘lishi kerak edi.
Borgan sari ko‘proq onlayn xizmatlar monetizatsiya qilinmoqda va ularning barchasi,
aniq reklama orqali amalga oshirilgan.
Ma’lum miqdordagi foydalanuvchilar soniga ega bo‘lgan holda, tovar va xizmatlarni
yetkazib beruvchilar uchun pullik funktsiyalarni yoki obunalarni bosqichma-bosqich joriy
etish mumkin edi. Ular bu kanal har doim bepul bo‘ladi deb o‘ylagan bo‘lishlari mumkin
lekin yangi qoidalarga rozi bo‘lishdan boshqa iloji yo‘q.
Monetizatsiyalanmagan xizmatlar aynan shu ekotizimni rivojlantirish uchun kerak.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, hozirda raqamli biznes ekotizimlari raqamli
iqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida faoliyat yuritmoqda. Raqamli biznes ekotizimlari
hayotmizning har bir sohasida faol foydalanilayapti hamda insoniyat turmush tarzini
yengillatayotgani hech kimga sir emas. Hozirgi kunda elektron qurilmalardan va internet
tarmog‘idan foydalana oladigan har bir shaxs ish faoliyati yoki shaxsiy hayotida qaysidir
ekotizimdan foydalanishi unga qator yengilliklar yaratib beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. https://creativeconomy.ru/lib/110151
2. G‘.M. Porsaev, B.Sh. Safarov, D.Q. Usmanova. Raqamli iqtisodiyot asoslari.
(Darslik) –T.: «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi», 2020. 372 b.
3. https://rb.ru/opinion/what-is-digital-ecosystem/
4. .Tojimatovich, A. A., & Saydaliyevich, U. S. (2021). Formation Of Science as A
Value and Classification of Values. Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 3,
172-178
| 